Ἅγιος Μακάριος Νοταρᾶς

Στυλιανοῦ Παπαδόπουλου

Ὁ ἅγιος Μακάριος ὁ Νοταρᾶς (1731-1805), Μητροπολίτης Κορίνθου (1765-1770), ὑπῆρξε φυσιογνωμία μεγάλης ἐμβέλειας: ἐκκλησιαστικῆς, θεολογικῆς, ἀσκητικονηπτικῆς, ὁσιακῆς, ἀλειπτικῆς καὶ ἐθνικῆς. Μολονότι δὲν εἶχε φοιτήσει σὲ ἀνώτατες σχολὲς καὶ δὲν ὑπῆρξε πολυγράφος, ἐνέπνευσε καὶ καθοδήγησε πολυγράφους θεολόγους, ὅπως ὁ ὅσιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης ἢ ὁ Νικηφόρος ὁ Χίος, ἴσχυσε ὡς αὐθεντία, πολεμήθηκε προσωρινά, πρόβαλλε τὴν μυστηριακὴ ἀσκητικὴ πνευματικότητα καὶ ἀπέβη γενάρχης τοῦ Φιλοκαλισμοῦ. Τὸ ἔργο καὶ ἡ προσωπικὴ στάση τοῦ Μακαρίου εἴχανε θαυμαστὴ σφαιρικότητα, ρεαλισμό, παραδοσιακότητα καὶ μεγάλη διάκριση, γεγονὸς ποὺ ὑπογραμμίζει τὴν μοναδικότητα τοῦ ἄνδρα καὶ τὴν καθολικότητα στὴ σκέψη καὶ τὴν δράση του. Ἡ παιδεία τοῦ νεαροῦ Μιχαήλ, ὅπως ἤτανε τὸ βαπτιστικό του ὄνομα, ὑπῆρξε κατώτερη καὶ μέση. Κατώτερη στὴν γενέτειρά του Τρίκαλα, ὅπου ὁ συγγενής του Πατριάρχης Ἱεροσολύμων Χρύσανθος Νοταρᾶς (+ 1731) εἶχε ἱδρύσει σχολεῖο, καὶ μετὰ στὴν Κόρινθο καὶ τὴν Κεφαλλονιά. Ἡ ἀπόφαση τοῦ Μιχαὴλ νὰ μονάσει στὸ Μέγα Σπήλαιο συνάντησε τὴν βίαιη ἀντίδραση τοῦ πατέρα του, ποὺ τοῦ ἀνέθεσε τὴν διαχείριση μέρους τῆς κτηματικῆς περιουσίας τῆς οἰκογένειας. Στὸ ἔργο αὐτό, ὁ νεαρὸς γόνος τοῦ νοταραίικου ἀπέτυχε καὶ ἀνέλαβε ἀμισθὶ τὸ ἔργο τοῦ δασκάλου (ἀπὸ τὸ 1752;) γιὰ τὰ παιδιὰ τῶν Κορινθίων. Παράλληλα ὅμως συνέλεγε ἀσκητικὰ κείμενα, τὰ ὁποῖα μελετοῦσε καὶ «σχολίαζε». Στὴν ἐποχὴ τοῦ Διαφωτισμοῦ: Συγκρούσεις καὶ διλήμματα Ἑλλήνων Ὀρθοδόξων Στὰ μέσα τοῦ 18ου αἰώνα καὶ μετά, δηλαδὴ σὲ μία ἐποχὴ βίαιων πνευματικοκοινωνικῶν κινημάτων καὶ ἀναστατώσεων, ποὺ ἄμεσα ἢ ἔμμεσα σχετίζονταν μὲ τὸν Διαφωτισμό, ἡ ἀντίδραση πρὸς τὰ φεουδαρχικὰ καὶ ἀπολυταρχικὰ καθεστῶτα ἐξελίχθηκε γρήγορα σὲ ἤπια ἢ ριζικὴ ἄρνηση τοῦ Χριστιανισμοῦ στὴν ἐκκλησιαστική του μορφὴ τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς βασικὰ Ἐκκλησίας. Ἀπὸ ἀντίδραση πρὸς τὰ κρατοῦντα οἱ διαφωτιστὲς θεμέλιο ἀπόλυτο στὴν ἰδεολογία τους ἔθεσαν τὴν ἀρχαία ἑλληνικὴ φιλοσοφία καὶ αἰχμὴ τῆς προοπτικῆς τους τὴν ἐλεύθερη καὶ λογοκρατούμενη ἐπιστήμη ἀλλὰ συγχρόνως καὶ τὰ κοινωνικὰ προβλήματα, ὅπως τῆς ἰσοπολιτείας, τῆς δικαιοσύνης, τῆς ἐλευθερίας καὶ τοῦ ἐλέγχου τῆς ἐξουσίας. Τὰ ἀποτελέσματα δὲν ἄργησαν. Ἐπαναστατικὰ κινήματα (1789, Γαλλία) καὶ μεγάλη σύγχυση στὸ χῶρο τῆς ἐπιστήμης καὶ τοῦ πνεύματος, φιλοσοφικοῦ καὶ θεολογικοεκκλησιαστικοῦ. Ὅλοι ὀφείλανε νὰ λάβουν θέση ἔναντι τοῦ πολύπλευρου ἰσχυροῦ κινήματος, ἀλλὰ δὲν διέθεταν ὅλοι τὸ ἀναγκαῖο κριτικὸ πνεῦμα καὶ τὴν ὡριμότητα. Γι’ αὐτὸ ἄλλοι δέχθηκαν ἄκριτα ὅ,τι προσέφεραν οἱ διαφωτιστὲς καὶ ἄλλοι χωρὶς ψυχραιμία πολέμησαν συλλήβδην ἢ ἐπιλεκτικὰ τὶς ἰδέες τους. Ὁ νεαρὸς Μιχαὴλ Νοταρᾶς –καὶ ἀπὸ τὸ τέλος τοῦ 1764 Μακάριος– γνώριζε τὸ πολύπλευρο καὶ πολύστοχο κίνημα τοῦ Διαφωτισμοῦ ἄμεσα κι ἔμμεσα. Σὲ ὅλο τὸν τουρκοκρατούμενο ἑλληνικὸ χῶρο δροῦσαν ὀρθόδοξοι Ἕλληνες θιασῶτες τοῦ Διαφωτισμοῦ, ἐνῷ διάσημοι Νοταραῖοι, ὅπως π.χ. ὁ Χρύσανθος Νοταρᾶς κυρίως καὶ ὁ ἀνεψιός του Δημήτριος, ἀπέβησαν ἐργάτες τοῦ Διαφωτισμοῦ μὲ τὸ ἐπιστημονικό τους ἔργο. Σ’ αὐτοὺς βέβαια δὲν εἶχε εἰσχωρήσει τὸ ἀντιεκκλησιαστικὸ πνεῦμα. Τὸ κλίμα τοῦ Διαφωτισμοῦ ὁ Μακάριος γνώρισε καὶ ἄμεσα ἀπὸ τὰ ἀδέρφια του καὶ δὴ ἀπὸ τὸν Φερδινάνδο Ἀκράτο (+ 1770), ποὺ σπούδασε ἰατροφιλόσοφος στὴν Ἰταλία. Ὁ Μακάριος, ἀναμφίβολα, γνώριζε τὴν ἀντιεκκλησιαστικότητα τῶν περισσοτέρων καὶ τὰ κηρύγματα ἀθεΐας πολλῶν Διαφωτιστῶν τῆς Δύσεως. Αὐτὰ ὅλα τὰ παραμέριζε καὶ προχωροῦσε ὡς δάσκαλος διακριτικός. Ἐργάσθηκε γιὰ τὴν ἵδρυση σχολείων καὶ τὴν παιδεία τῶν Κορινθίων, χωρὶς ποτὲ νὰ ἀσκήσει πολεμικὴ κατὰ τοῦ Διαφωτισμοῦ. Ὡς μέλισσα χρησιμοποιοῦσε ὅ,τι θετικὸ πρόσφεραν οἱ Διαφωτιστές, ὅπως ὁ Χρύσανθος Νοταρᾶς ἢ ὁ ἀδελφός του Ἀκράτος, καὶ ἄφηνε κατὰ μέρος τὸν ἀθεϊσμὸ τῶν πολλῶν. Γιὰ νὰ κατανοήσουμε τὴν σημασία τῆς στάσεως αὐτῆς τοῦ Μακαρίου, ἀλλὰ καὶ ὅσων πολέμησαν τὸν Διαφωτισμό, πρέπει νὰ θυμηθοῦμε ὅτι ἡ ἀντίδραση τῶν διαφωτιστῶν πρὸς τὸν ἐκκλησιαστικὸ Χριστιανισμὸ καὶ ἡ ἀθεΐα πολλῶν ὀπαδῶν του ἔμμεσα κι ἐνίοτε ἄμεσα προϋπέθετε καὶ τὴν ἀπαξίωση τοῦ ὀρθόδοξου βυζαντινοῦ πολιτισμοῦ. Αὐτὸ συνέβαινε, διότι οἱ διαφωτιστὲς ἀπολυτοποιούσανε 21 Ὁ Μακάριος, ἀναμφίβολα, γνώριζε τὴν ἀντιεκκλησιαστικότητα τῶν περισσοτέρων καὶ τὰ κηρύγματα ἀθεΐας πολλῶν Διαφωτιστῶν τῆς Δύσεως. Αὐτὰ ὅλα τὰ παραμέριζε καὶ προχωροῦσε ὡς δάσκαλος διακριτικός. Ἐργάσθηκε γιὰ τὴν ἵδρυση σχολείων καὶ τὴν παιδεία τῶν Κορινθίων, χωρὶς ποτὲ νὰ ἀσκήσει πολεμικὴ κατὰ τοῦ Διαφωτισμοῦ. τὴν ἀρχαία ἑλληνικὴ φιλοσοφία καὶ τὸν ὅλο σχετικὸ πολιτισμό, περιφρονώντας ὅ,τι Ἀνατολικὸ καὶ μαζὶ Βυζαντινό, ἄρα καὶ τὴν ὀρθόδοξη παράδοση, ποὺ εἶχε διαμορφωθεῖ στοὺς βυζαντινοὺς αἰῶνες. Εὐνόητο, λοιπόν, ἤτανε μερικοὶ ὀρθόδοξοι Ἕλληνες, κληρικοὶ καὶ λαϊκοί, ἀπὸ διάφορα μέρη τοῦ ἑλληνισμοῦ καὶ ἀπὸ τὸ ἐκκλησιαστικὸ κέντρο, δηλαδὴ ἀπὸ τὸ Πατριαρχεῖο Κωνσταντινουπόλεως, νὰ ὑψώσουνε φωνὴ διαμαρτυρίας κατὰ τοῦ Διαφωτισμοῦ. Φυσικά, ἐπρόκειτο γιὰ τοὺς πιὸ εὐέξαπτους καὶ παρορμητικούς, ποὺ ἔβλεπαν μέγα κίνδυνο γιὰ τὴν Ἐκκλησία καὶ τὴν πίστη. Τὸν κίνδυνο αὐτὸν ἔβλεπαν καὶ ἄλλοι, ἢ μᾶλλον ὅλοι. Αὐτοὶ οἱ ἄλλοι ὅμως ἐργάσθηκαν διαφορετικὰ γιὰ τὴν ἀποσόβηση τοῦ ὑπαρκτοῦ κινδύνου. Ἐργάσθηκαν δηλαδὴ θετικά, οἰκοδομητικά, προβάλλοντας ὅ,τι θεωροῦσαν ὀρθό, ὅ,τι μποροῦσε νὰ προαγάγει ἐπιστημονικὰ τὸν Ἕλληνα ὀρθόδοξο καὶ νὰ τὸν κάμει δημιουργικὸ στὴν κοινωνία. Αὐτοί, στὴν πραγματικότητα καταπολεμούσανε μὲ τὸ νὰ οἰκοδομοῦν καὶ ἡ βοήθεια πρὸς τοὺς πιστούς, ἡ καταπολέμηση τῆς ἀθεΐας, γινόταν ἔτσι (ἢ νόμιζαν ὅτι γινόταν) πιὸ ἀποτελεσματική. Ἡ καταπολέμηση τότε τοῦ Διαφωτισμοῦ ἕνεκα τῆς ἀντιεκκλησιαστικῆς του στάσης ἐμπεριεῖχε σημεῖο εἰδικῆς βαρύτητας γιὰ τὸν Ἑλληνισμό. Τὸ κίνημα τοῦ Διαφωτισμοῦ ἐπαγγελλότανε τὴν ἐλευθερία καὶ τὴν ἰσότητα. Καὶ τὰ δύο αὐτὰ ἀγαθὰ οἱ Ὀρθόδοξοι Ἕλληνες καὶ γενικὰ οἱ Βαλκάνιοι τὰ στεροῦνταν, ἀφοῦ στενάζανε στὸν τουρκο-ὀθωμανικὸ ζυγό. Ὅταν, λοιπόν, ἕνας ὀρθόδοξος δάσκαλος πολεμοῦσε τὸν Διαφωτισμό, στὰ μάτια τῶν ὑποδούλων ἀρνιότανε κάθε προσπάθεια γιὰ ἀπελευθέρωση ἀπὸ τὸν τουρκικὸ ζυγό. Ὁ δάσκαλος αὐτὸς ἔμοιαζε νὰ συνιστᾶ (ἢ ρητὰ συνιστοῦσε) ὑποταγὴ στὸν κατακτητή, ἔμοιαζε νὰ προτιμάει –ἐνῷ φυσικὰ δὲν προτιμοῦσε– τὴν δουλεία ἀπὸ τὴν ἐλευθερία. Ἦταν π.χ. ἡ περίπτωση τοῦ Ἀθανασίου Παρίου, ποὺ ὅμως ἐξηγοῦσε ὅτι ἡ ἐλευθερία, γιὰ τὴν ὁποία μιλούσανε οἱ Διαφωτιστές, εἶναι ψευδοελευθερία καὶ ὅτι προκειμένου κάποιος νὰ χάσει τὴν ὀρθόδοξη πίστη, δεχόμενος τὴν ἀθεΐα τῶν Διαφωτιστῶν, εἶναι προτιμότερο νὰ στερηθεῖ τὴ σωματική του ἐλευθερία καὶ νὰ κρατήσει τὴν ὀρθόδοξη πίστη του.

Οἱ ὀπαδοὶ τῆς ἀπόψεως αὐτῆς θεωροῦσαν βέβαιο ὅτι, ἐὰν οἱ Ἕλληνες, ἐνθαρρυνόμενοι ἀπὸ τὶς ἰδέες τοῦ Διαφωτισμοῦ, ἐπαναστατοῦσαν καὶ ἀνακτούσανε τὴν ἐλευθερία τους, θὰ υἱοθετοῦσαν καὶ τὴν ἀθεΐα τῶν Διαφωτιστῶν. […]Ὁ ἅγιος Μακάριος ἀπέφυγε συστηματικὰ νὰ ἐναντιωθεῖ ρητὰ στὸν Διαφωτισμό, μολονότι ἀφιέρωσε τὴν ζωή του στὴν ἀναζωπύρηση τῆς Παραδόσεως τῆς Ἐκκλησίας καὶ στὴν πνευματικὴ καλλιέργεια τῶν πιστῶν στοὺς κόλπους τῆς Παραδόσεως. Ἐπέδειξε ρεαλισμὸ καὶ βαθιὰ κατανόηση τῶν προβλημάτων καὶ τῶν ἀναγκῶν τῆς ἐποχῆς. Προφανῶς τὸ βάρος τῆς πολύπλευρης οἰκογενειακῆς παραδόσεως καὶ τῆς προσωπικῆς πνευματικῆς καλλιέργειας τὸν ὁδήγησαν σὲ εὐρύτερη κατανόηση τοῦ φιλοσοφικοκοινωνικοῦ κλίματος καὶ τῶν ἀπαιτήσεων τῆς ἐποχῆς. Οἱ Νοταραῖοι θήτευσαν, ἔδρασαν καὶ προσέφεραν σὲ πολλὰ κι εὐρύτατα πεδία: πολιτική, ἐμπόριο, γεωκτημοσύνη, ἐπιστήμη, στράτευμα, ἐπανάσταση, θεολογία, διπλωματία, μαρτύριο καὶ ἁγιωσύνη. Σὲ ὅλα τὰ πεδία οἱ Νοταραῖοι καὶ μαζί τους ὁ Μακάριος εἴχανε πολὺ ἐπιφανεῖς ἐκπροσώπους, ἡ ζωὴ καὶ ἡ προσφορὰ τῶν ὁποίων βοηθοῦσε τὸν νεαρὸ ἐπίσκοπο τῶν 35 ἐτῶν νὰ προχωρεῖ σὲ συνετές, ὥριμες, ἰσορροπημένες καὶ συγχρόνως ἐπαναστατικὲς ἀποφάσεις καὶ δραστηριότητες. Ἡ σύνεση καὶ ἡ ἰσορροπία στὴν ἀντιμετώπιση τῶν μεγάλων προβλημάτων ὑπῆρξαν καὶ προτέρημά του. […] Διάκριση καὶ ἰσορροπία Ὁ Διαφωτισμὸς μὲ τὶς ἐπιστημονικὲς προόδους καὶ τὶς ἀντιχριστιανικὲς καὶ κοινωνικὲς ἰδέες του κυριαρχοῦσε στὴν ἐποχὴ καὶ συγκινοῦσε ἰδιαίτερα τὰ δημιουργικὰ καὶ φιλελεύθερα πνεύματα. Ἡ ἀντιμετώπισή του ἀπαιτοῦσε ἰσορροπία, διάκριση, σύνεση μὰ καὶ τόλμη δημιουργική. Ὁ ἴδιος ὁ ἅγ. Μακάριος δὲν μᾶς ἐξήγησε τὸ πῶς προβληματίστηκε σχετικὰ καὶ γιατί ἀκολούθησε τὴν τακτικὴ ποὺ γνωρίζουμε. Γι’ αὐτὸ ἔχουμε ὡς ἑρμηνευτικὸ ὅρο τῆς σκέψεώς του μόνο τὸ ἔργο του, ποὺ ὅμως εἶναι καὶ ὁ αὐθεντικότερος μάρτυρας. Τὸ γεγονὸς ὅτι ὁ ἴδιος γνώρισε στὰ πρόσωπα τῆς οἰκογενείας του θετικὰ στοιχεῖα τοῦ Διαφωτισμοῦ, τὸν προφύλαξε ἀπὸ μία ἀρνητικὴ στάση ἐναντίον του. Καὶ φυσικὰ ὑπῆρχαν λόγοι γιὰ στάση ἀρνητική, ἀφοῦ πολλοὶ διαφωτιστὲς ἐξεδήλωναν ἀντιεκκλησιαστικὰ φρονήματα καὶ κάποιοι πρόβαλλαν τὴν ἀθεΐα. Ἡ ἐκκίνηση τοῦ Μακαρίου φαίνεται νὰ εἶναι μεθοδική. Θεμέλιο τοῦ Διαφωτισμοῦ ὑπῆρξε ἀφ’ ἑνὸς ἡ παντοειδὴς μόρφωση-παιδεία καὶ ἀφ’ ἑτέρου ἡ ἀναγωγὴ τοῦ ἀνθρώπου σὲ κέντρο ἀπόλυτο τοῦ κόσμου· ὁ ἄνθρωπος ἀναπτύσσεται αὐτόνομα, διὰ τοῦ ἑαυτοῦ του, κι ἔτσι ἔχουμε 22 ἀνθρωποκεντρισμό, ποὺ ἀποκλείει τὸ ἔργο καὶ τὴν πρόνοια τοῦ Θεοῦ. Ἡ ἀπάντηση τοῦ Μακαρίου ἀρχίζει ἀπὸ τὴν αὐτονόητη κατάφαση τῆς μορφώσεως. Φρόντισε παντοιοτρόπως τὴν μόρφωση τῶν ἑλληνοπαίδων ὅσο ἤτανε πλούσιος Νοταρᾶς καὶ ὅσο ἤτανε ἰσχυρὸς Μητροπολίτης Κορίνθου, ἐνῷ ἀνάλογη προσπάθεια συνέχισε μὲ ἐπαιτεία. Ἡ εὐρύτητα τοῦ πνεύματός του ἤτανε τόση, ὥστε νὰ ἐνισχύει στὶς σπουδές του τὸν Ἀδ. Κοραὴ στὴν Γαλλία, ὅπου κυριαρχοῦσε ὁ πιὸ σκληρὸς ἀντιεκκλησιαστικὸς Διαφωτισμός, καὶ ἀπ’ ὅπου ὁ Κοραὴς κεραυνοβολοῦσε τοὺς Ἕλληνες ἀντιδιαφωτιστές. Ἡ μόρφωση ὅμως, τὴν ὁποία προωθοῦσε κι ἐνίσχυε, ἀποτελοῦσε μόνο προπαιδεία γιὰ τὸν μεγάλο σκοπό, ποὺ ἤτανε ἡ πνευματικὴ καλλιέργεια τοῦ ἀνθρώπου ὡς εἰκόνας πανίερης τοῦ Θεοῦ. Ὁ ἄνθρωπος εἶναι στὸν Μακάριο τὸ κέντρο τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ, ἐνῷ ἀπὸ τὸν αὐτόνομο ἄνθρωπο τοῦ Διαφωτισμοῦ παραμερίζεται ὁ Θεός. Ὁ ἄνθρωπος στὸν Μακάριο ἀγωνίζεται πνευματικὰ γιὰ τὶς ἀρετὲς καὶ ζητάει συγχρόνως τὴν χάρη τοῦ Θεοῦ, γιὰ νὰ ὁμοιωθεῖ μὲ τὸν Θεό, τοῦ ὁποίου εἶναι εἰκόνα. Ὅταν ὁ Διαφωτισμὸς προβάλλει τὸν ἐλεύθερο αὐτόνομο ἄνθρωπο, ὁ Μακάριος οἰκοδομεῖ τὸν ἐλεύθερο ἄνθρωπο εἰκόνα τοῦ Θεοῦ. Ὅταν ὁ Διαφωτισμὸς προβάλλει τὸν ἐλεύθερο ὀρθολογιστή, ὁ Μακάριος οἰκοδομεῖ τὸν ἐλεύθερο ἅγιο. Ὁ ἰδεώδης ἄνθρωπος, τὸν ὁποῖο προβάλλει ὁ Διαφωτισμός, εἶναι ὡς ὕπαρξη καὶ ὂν ὁ ἴδιος μὲ αὐτὸν ποὺ οἰκοδομεῖ ὁ Μακάριος. Ἀλλὰ ὁ Μακάριος, χωρὶς ἀντιρρητικοπολεμικὲς σάλπιγγες, παίρνει τὸν μορφωμένο καὶ προοδευτικὸ κοινωνικοεπιστημονικὰ ἄνθρωπο καὶ τοῦ δείχνει πῶς καὶ γιατί εἶναι ἐλεύθερη εἰκόνα τοῦ Θεοῦ καὶ πῶς ὁ Θεὸς μὲ τὴν ἀγάπη καὶ τὰ Μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας ἀναδημιουργεῖ τὸν ἄνθρωπο αὐθεντικὴ εἰκόνα τοῦ Θεοῦ, τὸν ἁγιάζει καὶ τὸν θεώνει, προϋποθέτοντας τὴν συνεργεία σ’ αὐτὸ καὶ τοῦ ἰδίου τοῦ ἀνθρώπου. Τὸ πολυσήμαντο αὐτὸ ἔργο του ὁ Μακάριος θεμελίωσε καὶ προώθησε ὄχι μόνο μὲ τὰ σχολεῖα, ποὺ συνιστοῦν μόνο προπαιδεία. Προχώρησε στὴν ἔκδοση καὶ προβολὴ νηπτικοθεολογικῶν καὶ ἀσκητικῶν ἔργων, ἐνῷ προέτρεψε καὶ βοήθησε στὴν ἔκδοση συγκροτημένων κατηχητικῶν καὶ δογματικῶν ἐγχειριδίων. Ἀκόμα συνέταξε ἢ συνέλεξε καὶ ἁγιολογικὰ κείμενα γιὰ παλαιοὺς καὶ συγχρόνους του Νεομάρτυρες. Τὸ μεγάλο θεματικὸ εὖρος τῶν ἔργων αὐτῶν προϋποθέτει καὶ μεγάλη πνευματικὴ εὐρύτητα τοῦ ἁγίου Μακαρίου καὶ ἂς μὴν εἶχε ἀνώτατες, πανεπιστημιακές, ὅπως θὰ λέγαμε σήμερα, σπουδές. Διάβαζε ὅμως πολὺ τοὺς Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας καὶ φωτίστηκε ἀπὸ τὸ ἅγιο Πνεῦμα νὰ τοὺς κατανοεῖ καὶ νὰ γίνει δημιουργικὰ καὶ τολμηρὰ συνεχιστής τους. Συνδέει τὴν ἄσκηση – πνευματικὴ ζωὴ μὲ τὴν θεολογία Ἡ σημασία καὶ ἡ ἀξία τῆς προσφορᾶς τοῦ ἁγ. Μακαρίου κατανοεῖται περισσότερο, ἂν σκεφτοῦμε ὅτι τὰ τόσο βαθιὰ καὶ πολύπλευρα κείμενα τῆς Φιλοκαλίας του καὶ ἄλλων σχετικῶν συλλογῶν ἀποτελοῦσαν ἐπανάσταση στὴν ρηχὴ κι ἐπιπόλαια λαϊκὴ εὐσέβεια. Αὐτή, συνειδητοποίησε ὁ Μακάριος, μένει στὴν ἐπιφάνεια, δὲν ἔχει ρίζες καὶ θεμέλια, ὁ ἄνεμος τοῦ Διαφωτισμοῦ τὴν παρασέρνει καὶ τὴν ἀνατρέπει, ἐνῷ εὔκολα καταντάει σὲ δεισιδαιμονία. Χωρὶς θεμέλια στέρεα θεολογικὰ καὶ ρίζες ἁγίου Πνεύματος δὲν οἰκοδομεῖται αὐθεντικὴ ἡ εἰκόνα τοῦ Θεοῦ, ὁ ἄνθρωπος. Εἶναι ἀλήθεια ὅτι βιβλία θρησκευτικὰ λαϊκότροπα ὑπῆρχαν καὶ κανονιστικὲς συλλογὲς ἐπίσης. Ὑπῆρχαν ἔργα πολεμικὰ ἐναντίον τῶν Δυτικῶν ἢ βιβλία αὐστηρῶς ἐπιστημονικά. Ὑπῆρχαν ἀκόμη συγκινητικὲς Ὁμιλίες. Τὸ ἰδιαίτερο καὶ σπουδαιότερο ποὺ ἤθελε νὰ προσφέρει ὁ Μακάριος ἦταν ἡ βαθιὰ θεολογικὴ θεμελίωση τῆς πνευματικῆς ζωῆς καὶ ὁ τονισμὸς τῆς προσωπικῆς ἐμπειρίας τῶν θείων ἀκτίστων ἐνεργειῶν στοὺς κόλπους τῆς Ἐκκλησίας καὶ διὰ τῶν Μυστηρίων της. Γιὰ τὴν πραγμάτωση τοῦ σκοποῦ του ὁ Μακάριος συγκρότησε τὴν Φιλοκαλία, εὐρύτατη συλλογὴ νηπτικοθεολογικῶν καὶ ἀσκητικῶν κειμένων, τὰ σύντομα ἐνημερωτικὰ σημειώματα τῶν ὁποίων ἀνέθεσε στὸν ἅγιο Νικόδημο τὸν Ἁγιορείτη, τὸν ὁποῖο ἔτσι εἰσήγαγε στὸ κλίμα καὶ στὸ πνεῦμα τοῦ Φιλοκαλισμοῦ, γεγονὸς ποὺ ἐπίσης ἀποτελεῖ τεράστια προσφορὰ τοῦ Μακαρίου, ἀφοῦ ὁ Νικόδημος ἀναδείχθηκε ὁ μεγαλύτερος νηπτικὸς θεολόγος μετὰ τὸν ἅγιο Γρηγόριο τὸν Παλαμᾶ. Ἐνδεικτικὸ δὲ τῶν αἰσθημάτων τοῦ ὁσίου Νικοδήμου πρὸς τὸν ἅγιο Μακάριο εἶναι ὅτι ὁ πρῶτος, μόλις προαισθάνθηκε τὸ τέλος του, ζήτησε νὰ κρατάει στὸ στῆθος του τὴν ἱερὴ κάρα τοῦ ἁγίου Μακαρίου. Τὸ θεματικὸ εὖρος τῆς Φιλοκαλίας δείχνει τὴν καθολικότητα σκέψεως τοῦ Μακαρίου Ἡ συλλογὴ «Φιλοκαλία τῶν ἱερῶν νηπτικῶν» ἀποτελεῖ τὸ πρῶτο δεῖγμα τῆς πνευματικῆς εὐρύτητας τοῦ ΜακαρίΟἱ ἀκραῖοι διαφωτιστὲς ἐνδιαφέρονταν φυσικὰ μόνο γιὰ τὴν ἑλληνικότητα, ἐνῷ οἱ ἀκραῖοι ἀντιδιαφωτιστὲς καὶ παραδοσιοκράτες μόνο γιὰ τὴν χριστιανικότητα. Ὁ Μακάριος μὲ τὸν ὅρο γένος δηλώνει καὶ τὴν χριστιανικότητα καὶ τὴν ἑλληνικότητα· ἐνδιαφέρεται καὶ τὰ ταυτίζει, κάτι ποὺ στὴν ἐποχή του ἦταν αὐτονόητο γιὰ ὅσους δὲν ἀνῆκαν στοὺς ἀκραίους διαφωτιστὲς ἢ στοὺς ἀκραίους ἀντιδιαφωτιστές. 23 Τὸ ἰδιαίτερο καὶ σπουδαιότερο ποὺ ἤθελε νὰ προσφέρει ὁ Μακάριος ἦταν ἡ βαθιὰ θεολογικὴ θεμελίωση τῆς πνευματικῆς ζωῆς. Γιὰ τὴν πραγμάτωση τοῦ σκοποῦ του ὁ Μακάριος συγκρότησε τὴν Φιλοκαλία, εὐρύτατη συλλογὴ νηπτικοθεολογικῶν καὶ ἀσκητικῶν κειμένων, τὰ σύντομα ἐνημερωτικὰ σημειώματα τῶν ὁποίων ἀνέθεσε στὸν ἅγιο Νικόδημο τὸν Ἁγιορείτη. ου, διότι στὴν συλλογὴ περιλαμβάνονται κείμενα ἀπὸ τὸν Δ΄ ἕως τὸν ΙΔ΄ αἰώνα καὶ μάλιστα κείμενα διαφόρων τάσεων, ποικίλης μορφῆς καὶ διαφορετικῶν προϋποθέσεων. Ἔχουμε κείμενα βαθύτατα θεωρητικά-θεολογικὰ καὶ μαζὶ κείμενα πολὺ πρακτικὰ καὶ ἁπλοϊκά. Ὅλα ὅμως μὲ τὸν δικό τους τρόπο συντελοῦνε στὸν ἀπώτερο σκοπό, ποὺ εἶναι ἡ σωτηρία καὶ ἡ θέωση τοῦ ἀνθρώπου. Ὁ ἅγ. Μακάριος δηλαδὴ δὲν ἐγκλωβίζεται σ’ ἕνα εἶδος συγγραφέων, σὲ κείμενα μιᾶς τάσεως, σὲ ἔργα ὁρισμένης ἐποχῆς ἢ παραδόσεως. Ἀσφαλῶς ὑπῆρχαν κείμενα ποὺ τὸν συγκινοῦσαν ἰδιαίτερα, ποὺ ταίριαζαν στὸ χαρακτήρα του καὶ τὰ ὁποῖα χρησιμοποιοῦσε ὡς ὁδηγὸ στὸν νηπτικό του ἀγώνα. Βλέπουμε ὅμως ἀγκαλιάζει καὶ στεγάζει ὅλα τὰ κείμενα. Ἀγκαλιάζει τὰ πάντα κι ἔτσι διδάσκει τὴν εὐρύτητα πνεύματος, ποὺ πρέπει νὰ ἔχει ὁ ἄνθρωπος τῆς Ἐκκλησίας, ὁ ἐν Χριστῷ ἄνθρωπος, προκειμένου ὁ πνευματικός του ἀγώνας νὰ ἔχει τὴν βοήθεια τοῦ ἁγίου Πνεύματος καὶ προκειμένου νὰ κατανοεῖ καὶ νὰ δέχεται θετικὰ τὴν διαφορετικότητα στοὺς τρόπους πνευματικοῦ ἀγώνα, στοὺς τρόπους ποὺ ἀκολουθοῦν ἄλλοι πιστοί, μέλη τῆς Ἐκκλησίας. Ἡ εὐρύτητα τοῦ πνεύματος τοῦ ἁγίου Μακαρίου φαίνεται καὶ ἀπὸ τὴν ὑπέρβαση ποὺ ἄνετα κάνει τοῦ ψευδοδιλήμματος χριστιανισμὸς ἢ ἑλληνικότητα. (Δὲν εἶχε ἀκόμα γεννηθεῖ ὁ A. von Harnack γιὰ νὰ προβάλλει τὰ ἀνέρειστα σχήματα «ἐξελληνισμὸς τοῦ χριστιανισμοῦ» ἢ «ἐκχριστιανισμὸς τοῦ ἑλληνισμοῦ»). Οἱ ἀκραῖοι διαφωτιστὲς ἐνδιαφέρονταν φυσικὰ μόνο γιὰ τὴν ἑλληνικότητα, ἐνῷ οἱ ἀκραῖοι ἀντιδιαφωτιστὲς καὶ παραδοσιοκράτες μόνο γιὰ τὴν χριστιανικότητα. Ὁ Μακάριος μὲ τὸν ὅρο γένος δηλώνει καὶ τὴν χριστιανικότητα καὶ τὴν ἑλληνικότητα· ἐνδιαφέρεται καὶ γιὰ τὰ δύο ἢ μᾶλλον τὰ ταυτίζει, κάτι ποὺ στὴν ἐποχή του ἦταν αὐτονόητο γιὰ ὅσους δὲν ἀνῆκαν στοὺς ἀκραίους διαφωτιστὲς ἢ στοὺς ἀκραίους ἀντιδιαφωτιστές. Ἄλλωστε πῶς θὰ ἤτανε δυνατὸ ν’ ἀδιαφορήσει ὁ ἅγιος Μακάριος γιὰ τὴν ἑλληνικότητα καὶ τὴν ἐλευθερία τῶν χριστιανῶν, ἀφοῦ μὲ τοὺς οἰκογενεῖς του τὸ 1769/70 ἐπαναστάτησαν κατὰ τῶν κατακτητῶν Τούρκων μὲ ἀποτέλεσμα νὰ ἐκθρονισθεῖ καὶ νὰ ζεῖ, θεληματικὰ βέβαια, πένης καὶ ἀσκητὴς μακριὰ ἀπὸ τὸν μητροπολιτικό του θρόνο καὶ τὴν ἀγαπημένη του πατρίδα. Ἐπίσης καὶ τὸ ἀλειπτικὸ ἔργο, ποὺ μὲ κινδύνους φοβεροὺς ἐπιτέλεσε χάριν τῶν ὑποψηφίων Νεομαρτύρων, προϋποθέτουνε σαφῶς τὸ ἐνδιαφέρον του καὶ γιὰ τὴν ἑλληνικότητα τῶν Νεομαρτύρων, ἀφοῦ κανόνας ἀπόλυτος ἦταν: ὅσοι χριστιανοὶ ἐξισλαμίζονταν, ἔχαναν ὅλοι ἀνεξαιρέτως καὶ τὴν ἑλληνικότητά τους. Ἡ διαμάχη τῶν Κολλύβων καὶ ἡ θεολογικὴ ἀρετὴ τῆς διακρίσεως τοῦ Μακαρίου Εἶναι θαυμαστὸ ὅτι ὁ Μακάριος, χωρὶς ν’ ἀνήκει στὴν χορεία τῶν μεγάλων συγγραφέων, ἐπέδειξε τόση εὐθυκρισία θεολογικὴ καὶ τόση διάκριση ποὺ ἡ τακτική του ἀπέβη παράδοση καὶ φρόνημα στὴν Ἐκκλησία. Τὴν εὐθυκρισία του καὶ τὴν θεολογικὴ ἀρετὴ τῆς διακρίσεως τὴν ἐπισημαίνουμε καὶ στὴν στάση ποὺ τήρησε στὸ ζήτημα τῶν Κολλύβων, ποὺ ἀπὸ τὸ 1754 ἀναστάτωσε τὸ Ἅγιον Ὄρος καὶ εὐρύτερα τὴν Ἐκκλησία. Παραδοσιακοὶ ἁγιορεῖτες, ποὺ ἀρνοῦνταν νὰ τελέσουνε Μνημόσυνα (μὲ κόλλυβα) τὴν Κυριακή, διακρίθηκαν σὲ ὁμάδα, δὲν ἤθελαν κοινωνία μὲ ὅσους τελούσανε Μνημόσυνα τὴν Κυριακὴ καὶ ὀνομάσθηκαν χλευαστικὰ Κολλυβάδες. Οἱ μὲν καὶ οἱ δέ, οὔτε λίγο οὔτε πολύ, ἀντιμετώπιζαν τοὺς ἀντίθετους ὡς αἱρετικούς. Τὸ Πατριαρχεῖο ἄργησε νὰ δώσει λύση καί, παρασυρόμενο ἀπὸ τοὺς ἀντικολλυβάδες, φέρθηκε μὲ σκληρότητα πρὸς τοὺς Κολλυβάδες, ἐκ τῶν ὁποίων μερικοὶ πολλὰ ὑπέφεραν. Ποιά στὴν περίπτωση τοῦ ζητήματος τούτου ὑπῆρξε ἡ στάση τοῦ Μακαρίου; Ὁ Μακάριος Κορίνθου, μολονότι δὲν τελοῦσε Μνημόσυνα τὴν Κυριακὴ καὶ μολονότι συνδεόταν φιλικὰ μὲ Κολλυβάδες, δὲν ἐπιτιμήθηκε ἀπὸ τὸ Πατριαρχεῖο, οὔτε τοῦ ἔγινε κάποια παρατήρηση γιὰ τὴν στάση του αὐτή. Ἡ ἐξήγηση εἶναι ἁπλή: Ὁ Μακάριος, τὸν ὁποῖο ἀκολούθησε καὶ ὁ Νικόδημος, τηρητής, βέβαια, τῆς ἀρχαίας παραδόσεως, διέθετε παράλληλα καὶ σύνεση μὲ βαθὺ θεολογικὸ αἰσθητήριο, γιὰ νὰ κατανοήσει τὴν ἀνάγκη οἰκονομίας στὸ θέμα τῶν Μνημοσύνων. Ἀκόμη περισσότερο καὶ θεολογικότερα, εἶχε τόση θεολογικὴ καλλιέργεια καὶ φωτισμὸ τοῦ ἁγίου Πνεύματος, ὥστε διέκρινε μὲ σαφήνεια ὅτι τὸ ζήτημα τῶν Μνημοσύνων, ὅσο σημαντικὸ καὶ ἂν εἶναι, δὲν ταυτίζεται μὲ τὴν ἴδια τὴν θεία ἀλήθεια, τὴν τριαδικὴ θεότητα καὶ τὸ σωτηριῶδες ἔργο της. Δὲν ἀμφισβητεῖ, δηλαδή, τελώντας κάποιος Μνημόσυνο τὴν Κυριακή, τὴν θεότητα, τὴν ἀλήθεια, ὡς πρὸς κάποια ὄψη της ἢ τὸ μυστήριο τῆς Εὐχαριστίας. Στὴν περίπτωση ποὺ θὰ ὁδηγοῦσε τὸ Μνημόσυνο τῆς Κυριακῆς σὲ ἀμφισβήτηση ἢ καὶ συσκότιση τῆς ἀλήθειας, δὲν θὰ χωροῦσε οἰκονομία. Στὴν θεία ἀλήθεια εἶναι τελείως ἀδύνατη ἡ ἐφαρμογὴ οἰκο- 24 Ὁ ἅγ. Μακάριος, διωγμένος ἀπὸ τὴν Μητρόπολή του καὶ τὴν γενέτειρά του, ζοῦσε ἄκρως ἀσκητικὰ κι ἐργαζότανε γιὰ τὸν παντοιότροπο φωτισμὸ τοῦ Γένους. Ἀντέγραψε κι ἐξέδιδε χειρόγραφους κώδικες, ἐνέπνεε καὶ προέτρεπε ἄλλους σὲ συγγραφικὴ κι ἐκδοτικὴ δραστηριότητα, συνέλεγε χρήματα γιὰ τὴν ἔκδοση ἔργων καὶ κήρυττε μὲ ἱεροπρέπεια ἐντυπωσιακή. νομίας. Ἀντίθετα, στὶς ἄλλες περιπτώσεις, ποὺ ἀφοροῦν τὸ λειτουργικὸ τυπικό, τὸν πνευματικὸ ἀγώνα, τοὺς τρόπους προσευχῆς, εἶναι, μὲ προϋποθέσεις βέβαια, ἀνεκτὴ ἡ οἰκονομία. Αὐτὰ ἀκριβῶς κατανοοῦσε ὁ θεοφώτιστος καὶ ὁσιακοῦ βίου Μακάριος καὶ δεχόταν τὴν οἰκονομία στὰ Μνημόσυνα, μολονότι ὁ ἴδιος ἀπέφευγε τὸ Μνημόσυνο τὴν ἡμέρα τῆς Κυριακῆς. […] Νηπτικὸς ἀλλὰ καὶ μυστηριακὸς ὁ χαρακτήρας τοῦ Φιλοκαλισμοῦ Τὸ πολυσήμαντο ἔργο τοῦ ἁγίου Μακαρίου, τῆς συνδέσεως δηλαδὴ τῆς πνευματικῆς ἀσκητικῆς ζωῆς μὲ τὴν θεολογία τῆς Ἐκκλησίας διὰ τῶν φιλοκαλικῶν κειμένων, ἀλλὰ καὶ τῆς διακρίσεως ποὺ ἐπέδειξε στὸ θέμα τῶν Κολλύβων, ἀκολούθησε ὡς ἀπολύτως ἀναγκαία συμπλήρωση τὸ ἔργο του «Περὶ συνεχοῦς Μεταλήψεως», ποὺ ἀρχικὰ μάλιστα καταδικάσθηκε ὡς κακόκοξο ἀπὸ τὸ Πατριαρχεῖο καὶ ἀπὸ κάποιους λογίους τῆς ἐποχῆς. Πρῶτοι, βέβαια, ἀντέδρασαν οἱ ἀντικολλυβάδες. Διορατικός, διακριτικὸς καὶ φωτισμένος ὁ Μακάριος ἐπιχείρησε τώρα καὶ ἄλλη σύνδεση, τὴν ἀπόλυτη σύνδεση τῆς πνευματικῆς-ἀσκητικῆς ζωῆς μὲ τὰ Μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας καὶ δὴ μὲ τὸ Μυστήριο τῆς θείας Εὐχαριστίας. Ἡ πνευματικὴ ζωή, τὸ ἦθος τοῦ πιστοῦ, γιὰ νὰ εἶναι γνήσια πρέπει νὰ εἶναι καὶ μυστηριακά. Καὶ ἡ θεία Εὐχαριστία προϋποθέτει τὴν πνευματικὴ ζωή. […] Πάντως ἡ ὅλη ἀναταραχὴ ἀπέβη θετικὸς παράγοντας, διότι γρήγορα ἢ ἀργά, λόγιοι καὶ σύνοδος ἀναγκάσθηκαν νὰ δεχθοῦν ὅτι ὀρθὸ καὶ «ὠφέλιμον» καὶ «σωτήριον» εἶναι ἡ συχνὴ θεία Μετάληψη, ἀρκεῖ νὰ προηγεῖται ἡ ἀναγκαία προετοιμασία. Ἡ παραδοχὴ αὐτή, ἔμμεσα ἢ ἄμεσα, συνιστοῦσε ἀπόρριψη τῆς ἀντιπαραδοσιακῆς καὶ ἀντιπνευματικῆς συνήθειας, ποὺ ἐπικρατοῦσε γενικά, δηλαδὴ νὰ προσέρχονται οἱ πιστοὶ στὴν θεία Κοινωνία δύο, τρεῖς ἢ τέσσερις φορὲς τὸ χρόνο ἢ ἔστω κάθε 40 ἡμέρες τὸ πολὺ (οἱ πιὸ προοδευμένοι πνευματικά). Φιλοκαλισμός, δηλαδὴ νηπτικὸς πνευματικὸς ἀγώνας, εἶναι ἀναποτελεσματικὸς χωρὶς τακτικὴ συμμετοχὴ στὰ Μυστήρια. Καὶ στὰ Μυστήρια ὅμως δὲν πρέπει νὰ προσέρχεται κανεὶς χωρὶς προηγούμενο πνευματικὸ ἀγώνα. Οὔτε Φιλοκαλισμὸς χωρὶς Μυστήρια, οὔτε Μυστήρια χωρὶς Φιλοκαλισμό. Ὁ συνδυασμὸς καὶ τῶν δύο ἀποτελεῖ παράδοση τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας. Ἀπουσία τοῦ συνδυασμοῦ αὐτοῦ ὁδηγεῖ σὲ πολλῶν εἰδῶν ἐκτροπές, ἕνεκα τῶν ὁποίων ὁ Μακάριος συγκρότησε τὴν Φιλοκαλία καὶ συνέταξε τὸ Περὶ συνεχοῦς Μεταλήψεως, γινόμενος γενάρχης τῆς ὅλης αὐτῆς ἀνακαινιστικῆς προσπάθειας, τῆς ὁποίας ὡς ἐξάγγελος λαμπρὸς ἐπιλέχθηκε ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν Μακάριο ὁ Νικόδημος Ἁγιορείτης, ὅσιος καὶ θεολόγος μεγάλος, ἀσύγκριτα μεγαλύτερος ἀπὸ τὸν γενάρχη. Καὶ στὸ πεδίο αὐτὸ ὁ ἱερὸς ἄνδρας ἐπέδειξε διάκριση, πνευματικὴ ἰσορροπία καὶ ἱκανότητα σφαιρικῆς θεωρήσεως τῶν προβλημάτων, ἐνῷ παράλληλα ὑπέδειξε τὴν ἀποφυγὴ ἀφ’ ἑνός τῆς ρηχῆς λαϊκῆς εὐσέβειας καὶ ἀφ’ ἑτέρου τοῦ πνευματικοῦ ἐλιτισμοῦ. Ὅλο του τὸ ἔργο ἀπέβλεπε στὴν οἰκοδομὴ ὅλων, τῶν ἁπλῶν καὶ τῶν προοδευμένων, λαϊκῶν, μοναχῶν καὶ κληρικῶν. Αὐθεντία καὶ ἐγγυητὴς τῆς παραδόσεως Ὅταν ὁ ἅγιος Μακάριος, διωγμένος ἀπὸ τὴν Μητρόπολή του καὶ τὴν γενέτειρά του, ζοῦσε ἄκρως ἀσκητικὰ κι ἐργαζότανε γιὰ τὸν παντοιότροπο φωτισμὸ τοῦ Γένους, ἦρθε ἡ ὥρα ποὺ τὸ κύρος του ἔφθασε στὸν ὕψιστο βαθμό. Ἀντέγραψε κι ἐξέδιδε χειρόγραφους κώδικες (π.χ. στὴν Πάτμο, στὸ Ἅγιον Ὄρος), ἐνέπνεε καὶ προέτρεπε ἄλλους σὲ συγγραφικὴ κι ἐκδοτικὴ δραστηριότητα, συνέλεγε χρήματα γιὰ τὴν ἔκδοση ἔργων καὶ ἄλλων συγγραφέων, κήρυττε μὲ ἱεροπρέπεια ἐντυπωσιακὴ καὶ λειτουργοῦσε κατὰ τὰ πρῶτα ἔτη μετὰ τὴν ἐκθρόνισή του. Ἀκόμα, δὲν ἔμεινε κρυφὸ ὅτι ὁ μεγάλων μέτρων αὐτὸς ἀσκητὴς ἔλαβε ἀπὸ τὸν Θεὸ χαρίσματα πνευματικὰ καὶ θεοσημικά, ὅπως χάρισμα ἰαμάτων. Αὐτὰ ὅλα τὸν ἐπέβαλαν στὴν συνείδηση τῆς πλειονότητας τῶν λογίωνπνευματικῶν ἀνθρώπων ὡς φορέα αὐθεντικὸ τῆς παραδόσεως καὶ τοῦ φρονήματος τῆς Ἐκκλησίας. Ἔτσι τοῦ ζητήθηκε συχνὰ νὰ ἐλέγξει καὶ νὰ θεωρήσει κείμενα σπουδαίων συγγραφέων (π.χ. τοῦ Ἀθανασίου Παρίου), ἐνῷ μὲ ἐντολὴ τοῦ Πατριαρχείου ἐλέγχει κι ἐπιθεωρεῖ τὴν μεγάλη συλλογὴ ἱερῶν Κανόνων, τὸ Πηδάλιο, γιὰ τὸ ὁποῖο εἶχαν ἐργασθεῖ ὁ πελοποννήσιος Ἀγάπιος Λεονάρδος καὶ ὁ πολὺς Νικόδημος Ἁγιορείτης, τὸν ὁποῖο εἰσήγαγε στὸ κλίμα τοῦ Φιλοκαλισμοῦ ὁ Μακάριος. Ἀλείπτης Νεομαρτύρων: γιὰ τὴν σωτηρία τῶν ψυχῶν καὶ τὴν διατήρηση τῆς ἑλληνικότητας Ὁ γενάρχης τοῦ Φιλοκαλισμοῦ γιὰ τὸν νεώτερο ἑλληνισμὸ εἰδικὰ καὶ τὸν ὀρθόδοξο κόσμο γενικὰ συνέβαλε καὶ στὴ διάσωση-διατήρηση τοῦ Γένους. Ἐννοοῦμε κυρίως τὸ 25 Ὁ Μακάριος ἀνήκει στοὺς πρωτεργάτες τῶν Μαρτυρολογίων, ποὺ συνετέλεσαν καὶ συντελοῦν ἄμεσα στὴν ἀναζωπύρωση τῆς πνευματικότητας, στὴν ἀντίσταση κατὰ τοῦ ἐξισλαμισμοῦ-ἐκτουρκισμοῦ, στὴν γνώση τῆς ἱστορίας τῆς Ἐκκλησίας καὶ στὴν ἐξέλιξη τῆς ἁγιολογικῆς φιλολογίας. Γένος τῶν Ἑλλήνων, ποὺ ἦταν Ὀρθόδοξο. Ὁ ρόλος, τὸν ὁποῖο διαδραμάτισε γιὰ τὸν σκοπὸ αὐτό, προϋποθέτει πνεῦμα ἐνσυνείδητης ἀντιστάσεως πρὸς τὴν λαίλαπα τοῦ ἐξισλαμισμοῦ, ἡ ὁποία σηματοδοτοῦσε τὴν ἀφαίμαξη τοῦ Ἑλληνισμοῦ. Ὁ ἄνθρωπος, ποὺ ἄλλοτε ὡς μητροπολίτης Κορίνθου ἀγωνιζότανε νὰ οἰκοδομήσει τὰ πνευματικά του τέκνα καὶ συνέπραξε γιὰ τὴν ἀποτίναξη τῆς τουρκικῆς τυραννίας, τώρα ὡς πνευματικὸς σύμβουλος καὶ ἱεροκήρυκας ἐνισχύει τὴν πίστη τῶν πολλῶν χριστιανῶν καὶ μάλιστα ἐργάζεται ὡς ἀλείπτης ὑποψηφίων Μαρτύρων καὶ συλλέκτης καὶ συντάκτης Νεομαρτυρολογίων. Στὴν περίπτωση τῶν Νεομαρτύρων ἡ λέξη ἀλείπτης δηλώνει τὸν πνευματικὸ ἐκεῖνον, ποὺ προετοίμαζε πνευματικά, προγύμναζε, τὸν ὑποψήφιο μάρτυρα, ὥστε αὐτὸς ὄχι μόνο ν’ ἀντέξει τὴν κάμινο τῶν πόνων καὶ τὰ βασανιστήρια, ἀλλὰ καὶ νὰ προβεῖ στὴν φοβερὰ δύσκολη γιὰ τὶς συνέπειες ὁμολογία τῆς πίστεώς του μὲ πλήρη συνείδηση τοῦ λόγου καὶ τοῦ σκοποῦ τῆς ἀποφάσεώς του. Τὸ ἔργο τοῦ ἀλείπτη προέκυπτε κυρίως στὶς περιπτώσεις τῶν χριστιανῶν ἐκείνων, πού, ἕνεκα ὀλιγοπιστίας, φόβου, βίας, καιροσκοπισμοῦ ἢ ἀγνοίας, ἀσπάζονταν συνειδητὰ ἢ ἀσυνείδητα τὸν μωαμεθανισμὸ καὶ σὲ κάποια στιγμὴ τῆς ζωῆς τους μὲ κάποια ἀφορμὴ συνειδητοποιοῦσαν τὸ ὀλίσθημα, μετανοοῦσαν καὶ σκέπτονταν ἢ ἀποφάσιζαν νὰ ἐπανέλθουν στὴν Ἐκκλησία. Καὶ ὄχι ἁπλῶς νὰ ἐπανέλθουνε στὴν Ἐκκλησία. Ἡ ἐπιστροφὴ βεβαίως ἦταν ὀρθή, ἀλλὰ μόνη δὲν ἀρκοῦσε γιὰ τὶς τότε συνθῆκες, ποὺ συνέβαιναν πολλοὶ καὶ εὔκολοι ἐξισλαμισμοί. Δὲν ἀρκοῦσε νὰ ἐπανέλθει στὴν Ἐκκλησία καὶ νὰ ζήσει – ὅπως πολλοὶ τότε συμβούλευαν καὶ πολλοὶ τὸ ἐφήρμοζαν – σὲ τόπο νέο, ποὺ δὲν τὸν γνώριζαν οἱ Τοῦρκοι ὡς μουσουλμάνο. Ἔτσι δὲν γινόταν ἡ πράξη ἐπιστροφῆς του ὑπόδειγμα, δὲν δίδασκε, δὲν ἐνθάρρυνε τοὺς φοβισμένους χριστιανοὺς νὰ ἐμμένουν στὴν πίστη τους καὶ ἄρα καὶ στὴν ἑλληνικότητά τους. Δὲν εἶναι καθόλου τυχαῖο ποὺ ὁ Μακάριος, γράφοντας πρὸς τὸν πατέρα τοῦ νεομάρτυρα Θεοδώρου τοῦ Βυζαντίου, ὑπογραμμίζει ὅτι «τὰ ἆθλα τοῦ μάρτυρος» πρέπει «νὰ ἐκδοθοῦν… εἰς κοινὴν τοῦ γένους ὠφέλειαν». Ἡ ἁπλὴ ἐπιστροφὴ ἔμενε ἄγνωστη. Ἂν ὅμως δὲν ἔμενε ἄγνωστη, οἱ συνέπειες θὰ ἦταν ἀρνητικὲς γιὰ τὸν ἐπιστρέψαντα, ποὺ ὁπωσδήποτε θὰ τὸν ὁδηγούσανε στὸ μαρτύριο, κι ἐνθαρρυντικὲς γιὰ τοὺς καταπιεζόμενους ὀρθοδόξους, ποὺ θὰ παραδειγματίζονταν. Ὁ Μακάριος, σὲ ἀντίθεση μὲ ἄλλους, ποὺ ἀπέφευγαν νὰ συνιστοῦν τὸ μαρτύριο καὶ νὰ προετοιμάζουν μάρτυρες, ἐργαζόταν ἐπίπονα κι ἐπίμονα πρῶτα νὰ τοὺς κάνει συνειδητὰ μέλη τῆς Ἐκκλησίας, νὰ τοὺς στερεώσει στὴν ἀληθινὴ πίστη, νὰ τοὺς διδάξει τὸν πνευματικὸ ἀσκητικὸ ἀγώνα κι ἔπειτα νὰ τοὺς ἐνθαρρύνει γιὰ τὸ μαρτύριο. Γι’ αὐτὸ καὶ τοὺς προγύμναζε («εἴλειφε») καὶ μὲ διδασκαλία καὶ μὲ συγκεκριμένη ἄσκηση («ἔργα»). Ὁ χρόνος τῆς προετοιμασίας δὲν ἦταν σύντομος. Δὲν ἀρκοῦσε ὀλιγόωρη διδασκαλία («πέντε δέκα λόγια») γιὰ «ἐμψύχωσιν». «Ἐκράτει πλησίον του ἡμέρας πολλὰς» τοὺς ὑποψήφιους μάρτυρες καὶ τοὺς «γύμναζε» μὲ τὰ δοκιμασμένα πνευματικὰ μέσα, τὶς νηστεῖες, τὴν προσευχή, τὶς γονυκλισίες, τὰ δάκρυα καὶ τοὺς στεναγμούς. Αὐτὰ ὅλα προκαλοῦσαν τὴν θεία χάρη, ποὺ καθάριζε τὸν ἔσω κόσμο τοῦ μάρτυρα κι ἔπειτα γεννοῦσε-ἄναβε στὴν ψυχή του «τὸ πῦρ τῆς θείας ἀγαπήσεως», ἡ ὁποία ἦταν τόσο ἔντονη, ὥστε αὐτὸς νὰ ἐπιθυμεῖ τὸ μαρτύριο ἀμετάκλητα καὶ ν’ ἀποκτᾶ τὴν δύναμη νὰ τὸ ἀντέξει. Τὸ ἔργο ποὺ ὡς Ἀλείπτης Νεομαρτύρων ἐπιτελοῦσε ὁ ἅγιος Μακάριος ἔκρινε πολὺ ὀρθὰ ὅτι ἔπρεπε νὰ λειτουργήσει διαχρονικά. Θὰ χρησίμευε ὡς παράδειγμα κι ἐνθάρρυνση τῶν μεταγενεστέρων, ἐὰν θὰ γνώριζαν τὰ κατορθώματα («τὰ ἆθλα») τῶν σημερινῶν Μαρτύρων. Ἔτσι ἐργάσθηκε γιὰ τὴν συλλογὴ περιγραφῶν-διηγήσεων παλαιοτέρων μαρτυρίων καὶ τὴν καταγραφὴ συγχρόνων του, ἐνῷ πρωταγωνίστησε στὴν συγκρότηση τοῦ Νέου Μαρτυρολογίου καὶ εἰδικὰ τοῦ Νέου Λειμωναρίου. Τὸ ἁγιολογικό-νεομαρτυριολογικὸ αὐτὸ ἔργο του ἔχει τεράστια σημασία, διότι οἱ συλλογὲς αὐτὲς εἶναι οἱ πρῶτες τοῦ εἴδους ποὺ ἐκδόθηκαν. Ἄρα ὁ Μακάριος ἀνήκει στοὺς πρωτεργάτες τῶν Μαρτυρολογίων, ποὺ συνετέλεσαν καὶ συντελοῦν ἄμεσα στὴν ἀναζωπύρωση τῆς πνευματικότητας, στὴν ἀντίσταση κατὰ τοῦ ἐξισλαμισμοῦ-ἐκτουρκισμοῦ, στὴν γνώση τῆς ἱστορίας τῆς Ἐκκλησίας καὶ στὴν ἐξέλιξη τῆς ἁγιολογικῆς φιλολογίας. Τὸ σημαντικὸ καὶ γενναῖο ἀλειπτικὸ αὐτὸ ἔργο τοῦ Μακαρίου, σὲ συνδυασμὸ προπαντὸς μὲ τὸν Φιλοκαλισμό, ἀλλὰ καὶ τὴν μετριοπαθὴ ὅσο καὶ οἰκοδομητικὴ στάση του ἔναντι τοῦ μὴ ἀντιχριστιανικοῦ Διαφωτισμοῦ ὁδήγησαν σύγχρονο στοχαστὴ νὰ χαρακτηρίζει τὸν ἅγιο Μακάριο καὶ Γενάρχη τοῦ νέου Ἑλληνισμοῦ (Σταῦρος Γιαγκάζογλου). g Ἀπὸ τὰ Πρακτικὰ τοῦ Συνεδρίου μὲ θέμα «Ἅγιος Μακάριος (Νοταρᾶς)», ἐκδ. καταστήματα (S/M) Δούκας. 26 Ἡ Ἀθωνιὰς ἐπὶ κλεινοῦ Εὐγενίου Τοῦ Θεοφιλεστάτου Ἐπισκόπου Ροδοστόλου κ. Χρυσοστόμου25 Ὁ Μακάριος ἀνήκει στοὺς πρωτεργάτες τῶν Μαρτυρολογίων, ποὺ συνετέλεσαν καὶ συντελοῦν ἄμεσα στὴν ἀναζωπύρωση τῆς πνευματικότητας, στὴν ἀντίσταση κατὰ τοῦ ἐξισλαμισμοῦ-ἐκτουρκισμοῦ, στὴν γνώση τῆς ἱστορίας τῆς Ἐκκλησίας καὶ στὴν ἐξέλιξη τῆς ἁγιολογικῆς φιλολογίας. Γένος τῶν Ἑλλήνων, ποὺ ἦταν Ὀρθόδοξο. Ὁ ρόλος, τὸν ὁποῖο διαδραμάτισε γιὰ τὸν σκοπὸ αὐτό, προϋποθέτει πνεῦμα ἐνσυνείδητης ἀντιστάσεως πρὸς τὴν λαίλαπα τοῦ ἐξισλαμισμοῦ, ἡ ὁποία σηματοδοτοῦσε τὴν ἀφαίμαξη τοῦ Ἑλληνισμοῦ. Ὁ ἄνθρωπος, ποὺ ἄλλοτε ὡς μητροπολίτης Κορίνθου ἀγωνιζότανε νὰ οἰκοδομήσει τὰ πνευματικά του τέκνα καὶ συνέπραξε γιὰ τὴν ἀποτίναξη τῆς τουρκικῆς τυραννίας, τώρα ὡς πνευματικὸς σύμβουλος καὶ ἱεροκήρυκας ἐνισχύει τὴν πίστη τῶν πολλῶν χριστιανῶν καὶ μάλιστα ἐργάζεται ὡς ἀλείπτης ὑποψηφίων Μαρτύρων καὶ συλλέκτης καὶ συντάκτης Νεομαρτυρολογίων. Στὴν περίπτωση τῶν Νεομαρτύρων ἡ λέξη ἀλείπτης δηλώνει τὸν πνευματικὸ ἐκεῖνον, ποὺ προετοίμαζε πνευματικά, προγύμναζε, τὸν ὑποψήφιο μάρτυρα, ὥστε αὐτὸς ὄχι μόνο ν’ ἀντέξει τὴν κάμινο τῶν πόνων καὶ τὰ βασανιστήρια, ἀλλὰ καὶ νὰ προβεῖ στὴν φοβερὰ δύσκολη γιὰ τὶς συνέπειες ὁμολογία τῆς πίστεώς του μὲ πλήρη συνείδηση τοῦ λόγου καὶ τοῦ σκοποῦ τῆς ἀποφάσεώς του. Τὸ ἔργο τοῦ ἀλείπτη προέκυπτε κυρίως στὶς περιπτώσεις τῶν χριστιανῶν ἐκείνων, πού, ἕνεκα ὀλιγοπιστίας, φόβου, βίας, καιροσκοπισμοῦ ἢ ἀγνοίας, ἀσπάζονταν συνειδητὰ ἢ ἀσυνείδητα τὸν μωαμεθανισμὸ καὶ σὲ κάποια στιγμὴ τῆς ζωῆς τους μὲ κάποια ἀφορμὴ συνειδητοποιοῦσαν τὸ ὀλίσθημα, μετανοοῦσαν καὶ σκέπτονταν ἢ ἀποφάσιζαν νὰ ἐπανέλθουν στὴν Ἐκκλησία. Καὶ ὄχι ἁπλῶς νὰ ἐπανέλθουνε στὴν Ἐκκλησία. Ἡ ἐπιστροφὴ βεβαίως ἦταν ὀρθή, ἀλλὰ μόνη δὲν ἀρκοῦσε γιὰ τὶς τότε συνθῆκες, ποὺ συνέβαιναν πολλοὶ καὶ εὔκολοι ἐξισλαμισμοί. Δὲν ἀρκοῦσε νὰ ἐπανέλθει στὴν Ἐκκλησία καὶ νὰ ζήσει – ὅπως πολλοὶ τότε συμβούλευαν καὶ πολλοὶ τὸ ἐφήρμοζαν – σὲ τόπο νέο, ποὺ δὲν τὸν γνώριζαν οἱ Τοῦρκοι ὡς μουσουλμάνο. Ἔτσι δὲν γινόταν ἡ πράξη ἐπιστροφῆς του ὑπόδειγμα, δὲν δίδασκε, δὲν ἐνθάρρυνε τοὺς φοβισμένους χριστιανοὺς νὰ ἐμμένουν στὴν πίστη τους καὶ ἄρα καὶ στὴν ἑλληνικότητά τους. Δὲν εἶναι καθόλου τυχαῖο ποὺ ὁ Μακάριος, γράφοντας πρὸς τὸν πατέρα τοῦ νεομάρτυρα Θεοδώρου τοῦ Βυζαντίου, ὑπογραμμίζει ὅτι «τὰ ἆθλα τοῦ μάρτυρος» πρέπει «νὰ ἐκδοθοῦν… εἰς κοινὴν τοῦ γένους ὠφέλειαν». Ἡ ἁπλὴ ἐπιστροφὴ ἔμενε ἄγνωστη. Ἂν ὅμως δὲν ἔμενε ἄγνωστη, οἱ συνέπειες θὰ ἦταν ἀρνητικὲς γιὰ τὸν ἐπιστρέψαντα, ποὺ ὁπωσδήποτε θὰ τὸν ὁδηγούσανε στὸ μαρτύριο, κι ἐνθαρρυντικὲς γιὰ τοὺς καταπιεζόμενους ὀρθοδόξους, ποὺ θὰ παραδειγματίζονταν. Ὁ Μακάριος, σὲ ἀντίθεση μὲ ἄλλους, ποὺ ἀπέφευγαν νὰ συνιστοῦν τὸ μαρτύριο καὶ νὰ προετοιμάζουν μάρτυρες, ἐργαζόταν ἐπίπονα κι ἐπίμονα πρῶτα νὰ τοὺς κάνει συνειδητὰ μέλη τῆς Ἐκκλησίας, νὰ τοὺς στερεώσει στὴν ἀληθινὴ πίστη, νὰ τοὺς διδάξει τὸν πνευματικὸ ἀσκητικὸ ἀγώνα κι ἔπειτα νὰ τοὺς ἐνθαρρύνει γιὰ τὸ μαρτύριο. Γι’ αὐτὸ καὶ τοὺς προγύμναζε («εἴλειφε») καὶ μὲ διδασκαλία καὶ μὲ συγκεκριμένη ἄσκηση («ἔργα»). Ὁ χρόνος τῆς προετοιμασίας δὲν ἦταν σύντομος. Δὲν ἀρκοῦσε ὀλιγόωρη διδασκαλία («πέντε δέκα λόγια») γιὰ «ἐμψύχωσιν». «Ἐκράτει πλησίον του ἡμέρας πολλὰς» τοὺς ὑποψήφιους μάρτυρες καὶ τοὺς «γύμναζε» μὲ τὰ δοκιμασμένα πνευματικὰ μέσα, τὶς νηστεῖες, τὴν προσευχή, τὶς γονυκλισίες, τὰ δάκρυα καὶ τοὺς στεναγμούς. Αὐτὰ ὅλα προκαλοῦσαν τὴν θεία χάρη, ποὺ καθάριζε τὸν ἔσω κόσμο τοῦ μάρτυρα κι ἔπειτα γεννοῦσε-ἄναβε στὴν ψυχή του «τὸ πῦρ τῆς θείας ἀγαπήσεως», ἡ ὁποία ἦταν τόσο ἔντονη, ὥστε αὐτὸς νὰ ἐπιθυμεῖ τὸ μαρτύριο ἀμετάκλητα καὶ ν’ ἀποκτᾶ τὴν δύναμη νὰ τὸ ἀντέξει. Τὸ ἔργο ποὺ ὡς Ἀλείπτης Νεομαρτύρων ἐπιτελοῦσε ὁ ἅγιος Μακάριος ἔκρινε πολὺ ὀρθὰ ὅτι ἔπρεπε νὰ λειτουργήσει διαχρονικά. Θὰ χρησίμευε ὡς παράδειγμα κι ἐνθάρρυνση τῶν μεταγενεστέρων, ἐὰν θὰ γνώριζαν τὰ κατορθώματα («τὰ ἆθλα») τῶν σημερινῶν Μαρτύρων. Ἔτσι ἐργάσθηκε γιὰ τὴν συλλογὴ περιγραφῶν-διηγήσεων παλαιοτέρων μαρτυρίων καὶ τὴν καταγραφὴ συγχρόνων του, ἐνῷ πρωταγωνίστησε στὴν συγκρότηση τοῦ Νέου Μαρτυρολογίου καὶ εἰδικὰ τοῦ Νέου Λειμωναρίου. Τὸ ἁγιολογικό-νεομαρτυριολογικὸ αὐτὸ ἔργο του ἔχει τεράστια σημασία, διότι οἱ συλλογὲς αὐτὲς εἶναι οἱ πρῶτες τοῦ εἴδους ποὺ ἐκδόθηκαν. Ἄρα ὁ Μακάριος ἀνήκει στοὺς πρωτεργάτες τῶν Μαρτυρολογίων, ποὺ συνετέλεσαν καὶ συντελοῦν ἄμεσα στὴν ἀναζωπύρωση τῆς πνευματικότητας, στὴν ἀντίσταση κατὰ τοῦ ἐξισλαμισμοῦ-ἐκτουρκισμοῦ, στὴν γνώση τῆς ἱστορίας τῆς Ἐκκλησίας καὶ στὴν ἐξέλιξη τῆς ἁγιολογικῆς φιλολογίας. Τὸ σημαντικὸ καὶ γενναῖο ἀλειπτικὸ αὐτὸ ἔργο τοῦ Μακαρίου, σὲ συνδυασμὸ προπαντὸς μὲ τὸν Φιλοκαλισμό, ἀλλὰ καὶ τὴν μετριοπαθὴ ὅσο καὶ οἰκοδομητικὴ στάση του ἔναντι τοῦ μὴ ἀντιχριστιανικοῦ Διαφωτισμοῦ ὁδήγησαν σύγχρονο στοχαστὴ νὰ χαρακτηρίζει τὸν ἅγιο Μακάριο καὶ Γενάρχη τοῦ νέου Ἑλληνισμοῦ.

Ἀπὸ τὰ Πρακτικὰ τοῦ Συνεδρίου μὲ θέμα «Ἅγιος Μακάριος (Νοταρᾶς)»