Θέσις καὶ Δράσις τῆς Γυναικὸς ἐν τῇ Ἀρχαία Ἐκκλησία

Εὐάγγελος Δ. Θεοδώρου

Εἰς τὰ Εὐαγγέλια μὲ πᾶσαν ἁπλότητα ἐκτίθεται ὁ ρόλος τῶν γυναικῶν πλησίον τοῦ Ἰησοῦ. Ὁ Ἰησοῦς συναναστρέφεται μετ' αὐτῶν καὶ τὸ ζωοποιόν Του κήρυγμα ἀπευθύνεται ἐξ ἴσου πρὸς αὐτάς, ὅσον καὶ πρὸς τοὺς ἄνδρας. Συνωδεύετο ὑπὸ πολλῶν γυναικῶν; τόσον εὐγενῶν, ὅσον καὶ ἁπλουστέρων (1). Τὸ ὅτι ὁ Ἰησοῦς συνωδεύετο ὑπὸ τῶν 12 ἀποστόλων εἶναι μία παράστασις, ἥτις ἔχει ἐντυπωθῆ ,εἰς τὴν διάνοιάν μας ἀπὸ τὴν παιδικήν μας ἡλικίαν, ὁπότε ἠκούομεν τὴν βιβλικὴν ἱστορίαν. Πλεῖστοι ζωγράφοι καὶ καλλιτέχναι ἔχουν ἀσχοληθῆ εἰς ἀναριθμήτους παραστάσεις μὲ τὴν ἀπεικόνισιν τοῦ Ἰησοῦ καὶ τῶν 12 μαθηrῶν Του. Ἀλλ' εἰς ποίαν βιβλικὴν ἱστορίαν καὶ εἰς ποῖον καλλιτεχνικὸν πίνακα βλέπει τις κατὰ τρόπον ἀνάγλυφον, ὅτι ἐπίσης γυναῖκες-ἴσως τόσον πολλαί, ὅσον καὶ οἱ ἄνδρες ἢ καὶ περισσότεραι, ἀνῆκον εἰς τὴν συνοδείαν καὶ ἀκολουθίαν τοῦ Ἰησοῦ (2); Μέσα εἰς τὰ Εὐαγγέλια ἐκτίθεται, ὅτι γυναῖκες τινες ἦσαν τόσον ἀφωσιωμέναι εἰς Αὐτόν, ὥστε παρηκολούθουν τὴν σταύρωσίν Του ἐκ τοῦ πλησίον, καθ' ὅν χρόνον οἱ μαθηταὶ Του εἶχον σκορπισθῆ (Μάρκ. ε'. 40 - 41 καὶ Ματθ. κζ', 55 - 56 ). Αὗται ἔσπευσαν πρῶται εἰς τὸ μνῆμα Του καὶ ἠξιώθησαν νὰ γίνουν οἱ πρῶτοι κήρυκες τῆς Ἀναστάσεως, πράγμα τὸ ὁποῖον συνετέλεσεν εἰς τὸ νὰ ὀνομασθοῦν « οἱ ἀπόστολοι τῶν ἀποστόλων »(3).

Τὰ γεγονότα αὐτὰ ἀποκτοῦν μεγαλυτέραν σημασίαν καὶ γίνονται πλέον κατανοητά, ὅταν λάβη τις ὑπ' ὄψιν, ὅτι πᾶσαι αἱ ἐν λόγω :γυναῖκες εἶχον γνωρίσει πρὸ πολλοῦ τὸν Ἰησοῦν καὶ τὸν εἶχον συνοδεύσει, ὅπως ἀκριβῶς καὶ οἱ ἀπόστολοι, τουλάχιστον ἐπὶ πολλοὺς μήνας (4). Χαρακτηριστικὰ καὶ ἄξια πολλῆς προσοχῆς εἶναι τὰ χωρία Μάρκ. ιε', 40-41 καὶ Λουκ. η', 1-3: Κατὰ τὸ πρῶτον αἱ γυναῖκες, αἱ ὁποῖαι παρηκολούθουν μακρόθεν τὴν σταύρωσιν τοῦ Κυρίου, «καὶ ὅτε ἦν ἐν τῇ Γαλιλαία ἠκολούθουν αὐτῷ καὶ διηκόνουν αὐτῷ καὶ ἄλλαι πολλαί, αἱ συναναβᾶσαι αὐτῷ εἰς Ἱεροσόλυμα » (Μάρκ. ιε', 40-41).

Κατὰ τὸ δεύτερον, ὁ Ἰησοῦς «διώδευε κατὰ πόλιν καὶ κώμην κηρύσσων καὶ εὐαγγελιζόμενος τὴν βασιλείαν τοῦ Θεοῦ, καὶ οἱ δώδεκα σὺν αὐτῷ καὶ γυναῖκες τινες, αἱ ἦσαν τεθεραπευμέναι ἀπὸ νόσων καὶ μαστίγων καὶ πνευμάτων πονηρῶν καὶ ἀσθενειῶν, Μαρία ἡ καλουμένη Μαγδαληνή, ἀφ' ἧς δαιμόνια ἑπτὰ ἐξεληλύθει, καὶ Ἰωάννα γυνὴ Χουζᾶ ἐπιτρόπου Ἡρώδου καὶ Σουσάννα καὶ ἕτεραι πολλαί, αἵτινες διηκόνουν αὐτῷ ἀπὸ τῶν ὑπαρχόντων αὐταῖς» (Λουκ. η', 1-3 ). Ἐκ τῶν χωρίων τούτων ἐξάγεται ἀβιάστως, ὅτι αἱ ἐν λόγω γυναῖκες ἀνῆκον εἰς τὴν ἀκολουθίαν τοῦ Ἰησοῦ (5). Πολλαὶ ἀπὸ τὰς ὡς ἄνω γυναίκας, ὡς καὶ πλεῖσται ἄλλαι, ὤφειλον εἰς τὸν Χριστὸν σωματικὴν ἢ ψυχικὴν καὶ πνευματικὴν θεραπείαν, τὴν ὁποίαν ἔλαβον ἐξ Αὐτοῦ. Ἐξ αὐτῶν ἄλλαι ἦσαν θεραπευθεῖσαι ἀσθενεῖς (Λουκ. η', 2 ), ἄλλαι ἁμαρτωλαὶ λουσθεῖσαι εἰς τὰ δάκρυα τῆς μετανοίας καὶ γενικῶς πᾶσαι ἦσαν γυναῖκες, αἵτινες, ὅτι ἐκλεκτὸν εἶχον, τὸ ὤφειλον εἰς τὴν χάριν τοῦ Ἰησοῦ.

Ἂς ἐνθυμηθῶμεν ἔπειτα τὴν Σαμαρείτιδα, τῆς ὁποίας τὰ χείλη ἐδροσίσθησαν εἰς τὰ ρεῖθρα τῆς Χάριτος, εἰς τὸ «ὕδωρ τὸ ζῶν» (Ἰωάν. δ' , 1-42) καὶ ἡ ὁποία ἔπειτα ἐχρημάτισεν εὐαγγελίστρια ἐν μέσω τῶν συμπατριωτῶν της. Δὲν ὑπάρχει διάλογος τοῦ Πλάτωνος εἰς τὸ ὄνομα γυναικός, ἀλλ' ἡ διαλεκτικὴ διδασκαλία τοῦ Θεανθρώπου πρὸς τὴν Σαμαρείτιδα εἶναι ἀπὸ τὰς βασικωτέρας, διότι ἐν αὐτῇ ὑπάρχει ἡ δεοντολογία τῆς ἀληθοῦς «ἐν Πνεύματι λατρείας»(6). Φιλικοὶ ἐπίσης δεσμοὶ συνέδεον τὸν Ἰησοῦν πρὸς τὰς ἀδελφάς τοῦ Λαζάρου Μαρίαν καὶ Μάρθαν (Λουκ. ι', 38 καὶ ἐξ.)(7).

Τὸ παράδειγμα τοῦ Κυρίου ἐπέδρασε καὶ εἰς τοὺς ἀποστόλους καὶ τοὺς διαδόχους αὐτῶν. Δι' αὐτὸ αἱ γυναῖκες εἰς τὴν ἀποστολικὴν καὶ μεταποστολικὴν ἐποχὴν ἔπαιξαν ἕνα σημαντικὸν ρόλον εἰς τὸ ἱεραποστολικὸν ἔργον τοῦ Χριστιανισμοῦ(8) Ἡ ἰσότης τῆς γυναικὸς πρὸς τὸν ἄνδρα (Γαλ. ,γ', 28: «οὐκ ἔνι ἄρσεν καὶ θῆλυ») εἶχεν ὡς συνέπειαν μίαν θρησκευτικὴν ἐλευθερίαν τῆς γυναικός, ἥτις ὠφέλησε τὴν ἱεραποστολὴν(9).

Εἶναι πολὺ σημαντικόν, ὅτι εἰς τὰς συνάξεις τῶν πιστῶν ἐλάμβανον μέρος καὶ γυναῖκες, αἵτινες εἶχον δικαίωμα νὰ προσεύχωνται καὶ νὰ προφητεύουν. Ὡς ἀναγινώσκομεν ἐν τῇ πρώτη πρὸς Κορινθίους ἐπιστολή, «πᾶσα γυνὴ προσευχομένη ἢ προφητεύουσα ἀκατακαλύπτω τῇ κεφαλῇ καταισχύνει τὴν κεφαλὴν ἑαυτῆς » (ια',(5). Πρὸς τοῦτο φαίνεται, ὅτι ἀντιφάσκουν οἱ στίχοι ιδ', 34-35 τῆς αὐτῆς ἐπιστολῆς: « Ὡς ἐν πάσαις ταῖς ἐκκλησίαις τῶν ἁγίων, αἱ γυναῖκες ὑμῶν ἐν ταῖς ἐκκλησίαις σιγάτωσαν οὐ γὰρ ἐπιτρέπεται αὐταῖς λαλεῖν. αἰσχρὸν γὰρ ἐστιν γυναικὶ λαλεῖν ἐν ἐκκλησία ». Ἡ ἀντίφασις, ὡς λέγει ὁ Harnack, αἵρεται, ὅταν τὴν μὲν προσευχὴν καὶ προφητείαν νοήσωμεν ὡς γινομένην ἐν ἐκστατικὴ καταστάσει (im ekstatischen Zustand), εἰς τὴν ὁποίαν οὐδεμία δύναμις δύναται νὰ ἀντιταχθῆ, τὸ δὲ ἀπαγορευόμενον «λαλεῖν» νοηθῆ ὡς διδακτικὴ καὶ ἐποικοδομητικὴ ὁμιλία (Lehrrede)(10) Εἰς τὴν αὐτὴν ἐπιστολὴν στέλλουν ἀσπασμοὺς καὶ ὁ Ἀκύλας καὶ ἡ Πρίσκιλλα : «Ἀσπάζονται ὑμᾶς ἐν Κυρίῳ πολλὰ Ἀκύλας καὶ Πρίσκιλλα σὺν τῇ κατ' οἶκον αὐτῶν ἐκκλησία » (Α' Κορ. ιστ', 19 ). Τὸ ὅτι ἡ γυνὴ ἐνταῦθα ἀναφέρεται πλησίον τοῦ ἀνδρὸς εἶναι κατὰ τὸν Harnack ἄξιον παρατηρήσεως, διότι εἰς παρομοίας περιπτώσεις κατὰ κανόνα ἀνεφέρετο μόνον ὁ ἀνήρ. Ἄρα ἡ Πρίσκιλλα ἔπαιζε σπουδαῖον ρόλον ἐν τῇ κατ' οἶκον αὐτῆς ἐκκλησία,(11).

Ἀρκετὰ διαφωτιστικὸν εἶναι τὸ 16ον κεφάλαιον τῆς πρὸς Ρωμαίους(12) ἐπιστολῆς.

Ἐν πρώτοις ὁ Παῦλος συνιστᾶ τὴν Φοίβην: « Συνίστημι δὲ ὑμῖν Φοίβην τὴν ἀδελφὴν ἡμῶν, οὖσαν διάκονον τῆς ἐκκλησίας τῆς ἐν Κεγχρεαῖς, 2 ἵνα αὐτὴν προσδέξησθε ἐν Κυρίῳ ἀξίως τῶν ἁγίων καὶ παραστῆτε αὐτῇ ἐν ᾧ ἂν ὑμῶν χρῄζῃ πράγματι· καὶ γὰρ αὕτη προστάτις πολλῶν ἐγενήθη καὶ αὐτοῦ ἐμοῦ» (ιστ', 1-2 ). Κατόπιν ἀκολουθεῖ ἡ προτροπή: « Ἀσπάσασθε Πρίσκιλλαν καὶ Ἀκύλαν τοὺς συνεργούς μου ἐν Χριστῷ, οἵτινες ὑπὲρ τῆς ψυχῆς μου τὸν ἑαυτῶν τράχηλον ὑπέθηκαν, οἶς οὐκ ἐγώ μόνος εὐχαριστῶ, ἀλλὰ καὶ πᾶσαι αἱ ἐκκλησίαι τῶν ἐθνῶν, καὶ τὴν κατ' οἶκον αὐτῶν ἐκκλησίαν» (στ. 3-5 ). Ἐδῶ προηγεῖται τὸ ὄνομα τῆς Πρισκίλλης (Πρίσκιλλαν καὶ Ἀκύλαν), ὡς καὶ ἐν Β' Τιμ. δ', 19 (ἄσπασαι Πρίσκαν καὶ Ἀκύλαν). Εἶναι φανερὸν ὅτι τὸ κύριον πρόσωπον εἶναι ἡ Πρίσκιλλα. Δι' αὐτὸ εἰς αὐτὴν πρωτίστως ἀνήκει ὁ ἔπαινος καὶ ἡ εὐχαριστία.

Ἦτο συνεργάτις τοῦ Παύλου, ἱεραπόστολος καὶ συγχρόνως διετήρει «κατ' οἶκον ἐκκλησίαν»(13). Εἰς τὸ ἴδιον ἐπίσης κεφάλαιον στέλλονται ἀσπασμοὶ εἰς μίαν «Μαριάμ, ἥτις πολλὰ ἐκοπίασε» (στ. 6 ), πρὸς τὴν «Τρύφαιναν καὶ Τρυφώσαν, τὰς κοπιώσας ἐν Κυρίω» (στ. 12), πρὸς τὴν «Περσίδα τὴν ἀγαπητήν, ἥτις πολλὰ ἐκοπίασεν ἐν Κυρίῳ» (στ. 12); πρὸς τὴν μητέρα τοῦ Ρούφου, τὴν ὁποίαν ὁ Παῦλος θεωρεῖ καὶ ὡς ἰδικὴν του μητέρα (στ. 13), πρὸς τὴν Ἰουλίαν (στ. 15) -πιθανῶς σύζυγον τοῦ Φιλολόγου-(14) ἢ ἀδελφὴν αὐτοῦ(15), πρὸς τὴν ἀδελφήν τοῦ Νηρέως (στ. 15). Πᾶσαι αὗται αἱ γυναῖκες ἀσφαλῶς διὰ τῆς ἐργασίας των θὰ εἶχον προσφέρει σημαντικάς ὑπηρεσίας τόσον εἰς τὸν Παῦλον, ὅσον καὶ εἰς τὴν Ἐκκλησίαν (16).

Εἰς τὴν πρὸς Φιλιππησίους ἐπιστολὴν (δ', 2 ) ἀναγινώσκομεν: «Εὐοδίαν παρακαλῶ καὶ Συντύχην παρακαλῶ τὸ αὐτὸ φρονεῖν ἐν Κυρίῳ». Αἱ δύο αὗται γυναῖκες ἦσαν πρωτεργάτιδες εἰς τὴν ἵδρυσιν τῆς ἐκκλησίας τῶν Φιλίππων καὶ εἶχον κερδίσει τὸν σεβασμὸν καὶ τὴν ὑπόληψιν τῶν ἄλλων. Τώρα ὅμως διαφωνίαι εἶχον παρουσιασθῆ μεταξὺ των. Ὁ Ἀπόστολος ἐπιμελῶς ἀποφεύγει νὰ λάβη τὸ μέρος τῆς μίας ἐκ τῶν δύο μερίδων. Ἔπρεπε μόναι των νὰ ὁμοφρονήσουν. Ὁ Παῦλος ἀσφαλῶς δὲν θὰ ἀνεφέρε τὸ ἐπεισόδιον τοῦτο, ἂν δὲν εἶχε σημασίαν δι' ὁλόκληρον τὴν Ἐκκλησίαν τῶν Φιλίπττων. Καὶ ἐντεῦθεν λοιπὸν συμπεραίνει τις, διὰ τὴν σπουδαιότητα τοῦ γυναικείου στοιχείου ἐν τῇ ἀρχαία ἐκκλησία (17).

Αἱ «Πράξεις τῶν Ἀποστόλων» συμπληρώνουν τὴν εἰκόνα, τὴν ὁποίαν προσφέρει ὁ Παῦλος; περὶ τῆς συμμετοχῆς τῶν γυναικῶν εἰς τὰ ἔργα τῆς χριστιανικῆς διακονίας. Ἐξ ἀρχῆς εἰς τὴν Ἱεροσολυμιτικήν Ἐκκλησίαν παρουσιάζεται τὸ γυναικεῖον στοιχεῖον (Πράξ. α', 14:). Εἰς, τὴν οἰκίαν τῆς Μαρίας, τῆς μητρὸς τοῦ Μάρκου, ἐτέλουν οἱ Χριστιανοὶ τὴν κοινὴν των σύναξιν καὶ προσευχὴν (Πράξ. ιβ',12) (18). Ἐπίσης αἱ «Πράξεις τῶν Ἀποστόλων» ὁμιλοῦν διὰ τὴν Ταβιθᾶ ἐν Ἰόππῃ, ἥτις ἦν πλήρης ἔργων ἀγαθῶν καὶ .ἐλεημοσυνῶν, ὧν ἐποίει » (θ' 36), διὰ τὴν Λυδίαν τὴν πορφυροπώλιδα εἰς τοὺς Φιλίππους (ιστ', 14) (19) ἥτις εἶναι ἡ πρώτη γνωστὴ Χριστιανὴ ἐπὶ εὐρωπαϊκοῦ ἐδάφους (20) Εἰς τὸ ἴδιον βιβλίον γίνεται λόγος διὰ τὴν Δάμαριν ἐν Ἀθήναις πλησίον τοῦ Διονυσίου τοῦ Ἀρεοπαγείτου (ιζ', 34), διὰ τὰς τέσσαρας προφήτιδας θυγατέρας τοῦ Φιλίππου (κα', 9) καὶ διὰ τὸν σπουδαῖον ρόλον, τὸν ὁποῖον ἔπαιξαν ἐν τῇ «διασπορᾷ» αἱ γυναῖκες, εἴτε ἀποκρούουσαι τὴν νέαν θρησκείαν, εἴτε κηρύσσουσαι αὐτὴν(21). Ἐπίσης γίνεται λόγος πάλιν διὰ τὴν Πρίσκιλλαν, ἐντελῶς σύμφωνος πρὸς ὅσα λέγει ὁ Παῦλος (ιη', 2 ). Ἡ Πρίσκιλλα καὶ ὁ Ἀκύλας ἀνέλαβον ἱεραποστολικὴν ἐργασίαν εἰς τὴν Κόρινθον, Ἔφεσον καὶ Ρώμην, ἔνθα μετέβησαν. Καὶ ἐνταῦθα πρῶτον ἀναφέρεται ἡ Πρίσκιλλα καὶ ἔπειτα ὁ Ἀκύλας (ιη', 18 καὶ ιη'; 26). Ἐκ τοῦ τελευταίου δὲ χωρίου (Πράξ: ιη'; 26) ὁ Χρυσόστομος δικαίως συμπεραίνει, ὅτι αὐτὴ κυρίως ὑπῆρξεν ἐκείνη, ἥτις κατήχησε τὸν Ἀπολλώ, πράγμα τὸ ὁποῖον προϋποθέτει, ὅτι κατεῖχε μεγάλην μόρφωσιν καὶ εὐστροφίαν πνεύματος, διότι καὶ ὁ Ἀπολλῶ ἦτο ἐμποτισμένος μὲ τὰ νάματα τῆς Ἑλληνικῆς σοφίας. Οὕτως ἡ Πρίσκιλλα δὲν ἦτο μόνον ἐπὶ κεφαλῆς τῆς «κατ' οἶκον ἐκκλησίας» της, ἀλλ' ὡς μᾶς πληροφορεῖ ὁ Παῦλος, ἱεραπόστολος καὶ διδασκάλισσα (22). Κατὰ τὴν γνωστὴν θεωρίαν τοῦ Harnack ἡ πρὸς Ἑβραίους ἐπιστολὴ ἴσως ἐγράφη ὑπ' αὐτῆς ἢ ὑπὸ τοῦ ἀνδρὸς της (23). Ἐκ τῶν ὀλίγων αὐτῶν συμπεραίνομεν, ὅτι ὁ Χριστιανισμὸς ὕψωσε, τὴν γυναίκα εἰς ὑψηλὸν θρόνον τιμῆς. Βεβαίως ἐντός τῆς Κ.Δ. ὑπάρχουν ὀλίγα χωρία, ἅτινα ἐκ πρώτης ὄψεως φαίνεται, ὅτι ἔχουν ἀντιφεμινιστικὸν πνεῦμα. Ἀλλ' ἂν ἐξετάσωμεν τὰ χωρία αὐτὰ ἐντὸς τῶν πλαισίων τῆς φιλολογικῆς των συναφείας καὶ τῶν ἱστορικῶν των συναρτήσεων, ἀσφαλῶς θὰ ἀποκτήσωμεν ἀντίθετον γνώμην. Βεβαίως ὁ Παῦλος ἀπαγορεύει εἰς τὰς γυναίκας τὸ δημόσιον κήρυγμα, ἀλλὰ τοῦτο γίνεται διὰ νὰ προφυλάξη ἀπὸ τὰς καταχρήσεις εἰς τὰς ὁποίας ὡδήγησεν ἡ ἐλευθερία, ἥτις προηγουμένως φαίνεται, ὅτι ὑπῆρχεν ἐπὶ τοῦ ζητήματος αὐτοῦ. Δὲν πρέπει νὰ λησμονῶμεν, ὅτι κατὰ τοὺς χρόνους τῆς ἐμφανίσεως τοῦ Χριστιανισμοῦ ἡ θέσις τῆς γυναικὸς ἐντός τῆς κοινωνίας ἦτο ἀθλία. Κατὰ τὸ ρωμαϊκὸν δίκαιον ἡ γυνή, εἴτε ὡς κόρη εἴτε ὡς σύζυγος, διετέλει ὑπὸ τὴν ἐξουσίαν τοῦ ἀνδρὸς (24). Τότε ὑπῆρχε γενικὴ περιφρόνησις πρὸς τὴν γυναίκα. Εἰς τοὺς παπύρους τῆς Ὀξυρίγχου εὑρέθη καὶ μία ἐπιστολή, τὴν ὁποίαν κατὰ τὸ 1 π.Χ..ἔστειλεν εἰς τὴν ἐπίτοκον γυναίκα του Ἰλαρίων τις. Λοιπὸν τῆς γράφει: «Ἐὰν (τὸ γεννηθὲν) ἦ ἄρσεν, ἄφες ἐὰν ἢ θῆλυ, ἔκβαλε»(25). Αὐτὸ εἶναι χαρακτηριστικόν τοῦ πνεύματος τῆς τότε ἐποχῆς. Καὶ εἰς τοὺς Ἰουδαίους ἐπεκράτει τότε πνεῦμα περιφρονήσεως πρὸς τὰς γυναίκας. Οἱ ραββίνοι κατέκρινον τὰς συνδιαλέξεις μὲ γυναίκας, πράγμα τὸ ὁποῖον ἀπέβη ἔθιμον εἰς τοὺς Ἰουδαίους, τοὺς συγχρόνους πρὸς τὸν Κύριον(26). Εἰς μίαν τοιαύτην ἐποχὴν καὶ ἀτμόσφαιραν ἀντήχησε τὸ λυτρωτικὸν διὰ τὴν γυναίκα κήρυγμα τοῦ Χριστιανισμοῦ. Οἱ ὀλίγοι περιορισμοί, τοὺς ὁποίους ὁ Παῦλος ἔθεσεν εἰς τὴν γυναικείαν δράσιν ἐπεβάλλοντο ἀπὸ τὸ συμφέρον τῆς ἐκκλησίας καὶ ὄχι ἀπὸ τυχὸν ὕπαρξιν ἀντιφεμινιστικοῦ πνεύματος.

Εἶναι ἀληθὲς ὅτι μὲ τὴν πάροδον τοῦ χρόνου ἔγιναν μεγαλύτεροι οἱ περιορισμοὶ εἰς τὰ δικαιώματα τῆς χριστιανῆς γυναικός. Εἰς τοῦτο συνετέλεσε καὶ τὸ μοναχικὸν καὶ ἀσκητικὸν πνεῦμα, τὸ ὁποῖον ὀλίγον κατ' ὀλίγον ἀνεπτύχθη ἐν τῇ Ἐκκλησία, ὡς καὶ ἡ ἀντίδρασις πρὸς τὰς αἱρέσεις, εἰς τὰς ὁποίας ἡ γυναικεία δραστηριότης ἔφθασεν εἰς ὑπερβολάς καὶ καταχρήσεις(27). Παρ' ὅλα αὐτά, καὶ κατὰ τοὺς ἑπομένους αἰώνας δὲν παύει νὰ εἶναι ὑψηλὴ ἡ θέσις τῆς γυναικὸς ἐντός τῆς Ἐκκλησίας, ὡς προκύπτει ἀπὸ ἕν πρόχειρον ἀντίκρυσμα ὀλίγων ἐκ τῶν ὑπαρχουσῶν μαρτυριῶν.

Εἰς τὰς παλαιᾶς ἀποκρύφους «Πράξεις τοῦ Παύλου» αἱ γυναῖκες παίζουν μέγαν ἢ μᾶλλον τὸν πρῶτον ρόλον. Τὸ ἔργον αὐτό διαπνέεται ὑπὸ μεγάλου φεμινιστικοῦ πνεύματος. Βεβαίως εἰς τὰς λεπτομερείας ἔχει χαρακτήρα μυθιστορηματικόν, ἀλλὰ πάντως εἶναι προσηρμοσμένον εἰς τὴν ἀτμόσφαιραν τῆς ἐποχῆς του. Πάντοτε τὸ πλαστὸν νόμισμα διὰ νὰ κυκλοφορήση, ἀπομιμεῖται τὴν μορφὴν τοῦ γνησίου. Λοιπὸν αἱ «Πράξεις τοῦ Παύλου» ὁμιλοῦν διὰ πολλάς γυναίκας καὶ διὰ τὴν Θέκλαν εἰς τὸ Ἰκόνιον (28) ἥτις ἀνέπτυξε μεγάλην ἱεραποστολικὴν δράσιν, «πολλοὺς φωτίσασα τῷ λόγω τοῦ Θεοῦ ». Εἶναι τελείως ἀπίθανος ἡ ἐκδοχή, ὅτι ὁ συγγραφεὺς ἐφεῦρε τὴν μορφὴν τῆς Θέκλης. Ἀσφαλῶς ὑπάρχει ἱστορικὸς πυρήν, ἀνταποκρινόμενος εἰς συγκεκριμένην πραγματικότητα (29). Καὶ ἡ Ἐκκλησία ἐδέχθη τὴν ἱστορικότητα τῆς περὶ Θέκλης παραδόσεως καὶ ἑορτάζει τὴν μνήμην αὐτῆς τὴν 24ην Σεπτεμβρίου, θεωροῦσα αὐτὴν ὡς «πρωτομάρτυρα καὶ πρώταθλον, ἐν γυναιξίν». Κατὰ τὸ «συναξάριον» αὐτῆς ἔδρασεν ἱεραποστολικῶς «ἐν διαφόροις πόλεσι, τὸν Κύριον Ἰησοῦν Χριστὸν εὐαγγελισαμένη καὶ πολλοὺς πρὸς τὴν εἰς Χριστὸν πίστιν ἐπισπασαμένη». Ἐπίσης καὶ αἱ βραδύτεραι ἀπόκρυφοι ἱστορίαι τῶν ἀποστόλων εἶναι πλήρεις εἰδήσεων διὰ τὴν ἱεραποστολικὴν δράσιν γυναικῶν εἰς τὴν Ρώμην καὶ τὰς ἐπαρχίας (30) Οἱ Χριστιανοὶ ἔπειτα ἀπολογηταὶ τονίζουν, ὅτι αἱ χριστιαναὶ γυναῖκες, διὰ τὰς ὁποίας ὁ Χριστιανισμὸς ὑβρίζεται ὡς κατωτέρα θρησκεία, δύνανται νὰ δώσουν καλυτέραν ἀπάντησιν διὰ τὰ θεία πράγματα παρὰ οἱ φιλόσοφοι (31).

Πολλάκις ἀναφέρονται γυναῖκες, ἀναγινώσκουσαι ἰδιαιτέρως τὴν Βίβλον (32).

Οἱ ἀπολογηταὶ καὶ οἱ χριστιανοὶ διδάσκαλοι εἶχον ἐπίσης γυναίκας ὡς μαθητρίας.

Εἰς τὸν κύκλον τῶν μαθητῶν τοῦ Ἰουστίνου εὑρίσκετο μία Χάρις (33). Ὁ Διονύσιος ἐκ Κορίνθου γράφει μίαν βαθυστόχαστον ἐπιστολὴν εἰς μίαν Χρυσοφόραν, «πιστοτάτην ἀδελφήν» (34).

Ὁ Ἱππόλυτος εἰς τὸ ἐπιστημονικὸν ὑπόμνημα εἰς τὸν Δανιήλ, προϋποθέτει, ὅτι θὰ τὸ ἀναγνώσουν καὶ γυναῖκες πεπαιδευμέναι (35) Περισσότεραι εἶναι αἱ γυναῖκες, αἵτινες ἀνῆκον εἰς τὸν κύκλον τοῦ Ὠριγένους. Πολλαὶ μαθήτριαί του ἔγιναν μάρτυρες (36). Αὐτὸς δὲ ἀφιερώνει. μίαν πραγματείαν διὰ τὴν προσευχὴν μίας Τατιάνας, τὴν ὁποίαν χαρακτηρίζει «κοσμιωτάτην καὶ ἀνδρειοτάτην (37. Ἐπίσης ἡ σύζυγος τοῦ ὑψηλοῦ του φίλου Ἀμβροσίου, ἡ Μαρκέλλα, ἐλάμβανε μέρος εἰς τὰς μελέτας του (38). Εἰς τὴν Καισάρειαν τῆς Καππαδοκίας ἐφιλοξενήθη ἐπὶ διετίαν εἰς τὴν οἰκίαν μίας κυρίας, ἐχούσης χριστιανικὰ φιλολογικὰ ἐνδιαφέροντα (39). Οἱ Ἴβηρες δὲ εἰς τὸν Καύκασον διηγοῦνται κατὰ τὸν ε' αἰώνα, ὅτι τὴν θεμελίωσιν τοῦ Χριστιανισμοῦ εἰς τὴν χώραν των τὴν ὀφείλουν εἰς μίαν χριστιανὴν γυναίκα καὶ προφήτιδα, τὴν ὁποίαν ἀπήγαγον ὡς αἰχμάλωτον πολέμου (40). Χαρακτηριστικὸν εἶναι καὶ τὸ παράδειγμα τῶν γυναικῶν, αἱ ὁποῖαι ἦσαν πέριξ τοῦ ἁγίου Ἱερωνύμου, ὁ ὁποῖος τακτικῶς ἐφοίτα εἰς τὴν οἰκίαν τῆς χήρας Μαρκέλλης καὶ εἰς τὰς συγκεντρώσεις εὐσεβῶν ρωμαίων πατρικίων δεσποινῶν, ἀσχολουμένων περὶ τὰ θεῖα καὶ τὴν ἑρμηνείαν τῆς Γραφῆς. Ὀνομαστὴ ἔμεινεν ἡ Πάουλα, ἥτις ἠκολούθησεν αὐτὸν εἰς τὴν Παλαιστίνην. Αὕτη ἵδρυσεν ἐκεῖ γυναικείαν μονήν, εἰς τὴν ὁποίαν προέστη ἡ ἴδια, ὡς καὶ ξενοδοχεῖα (41). Ἄξιον προσοχῆς ἔπειτα εἶναι καὶ τὸ παράδειγμα τῆς εὐγενοῦς ρωμαίας Μελανίας, ὡς καὶ τῆς ἐγγονῆς αὐτῆς Μελανίας τῆς νεωτέρας, τῶν ὁποίων ἡ δράσις συνεδέθη μὲ τὸν Ρουφίνον(42). Καὶ γενικῶς εἰς τὴν Ἱστορίαν τοῦ Χριστιανισμοῦ ἀπαντοῦν πλεῖσται γυναῖκες, λαβοῦσαι ἐνεργὸν συμμετοχὴν εἰς τὴν ἐκκλησιαστικὴν ζωήν. Πλησίον δὲ ὅλων αὐτῶν τῶν γνωστῶν γυναικείων φυσιογνωμιῶν, πλησίον τῶν γνωστῶν ὀνομάτων τῆς Μακρίνης, ἀδελφῆς τοῦ Μ. Βασιλείου (43), τῆς Ἀνθούσης, μητρὸς τοῦ Χρυσοστόμου (44), τῆς Νόννης, μητρὸς Γρηγορίου τοῦ Ναζιανζηνοῦ (45), τῆς Μονίκης, μητρὸς τοῦ ἱεροῦ Αὐγουστίνου (46) καὶ τόσων ἄλλων γνωστῶν ἁγίων γυναικῶν (47), ὑπάρχει τὸ ἀνώνυμον πλῆθος τῶν ἡρωΐδων τῆς Χριστιανικῆς ἀγάπης. «Ἐν γένει τόσην ἐπίδρασιν ἔσχεν ἡ γυνὴ καὶ τόσον σπουδαῖον πρόσωπον διεδραμάτισε κατὰ τοὺς χρόνους τῆς ἱδρύσεως καὶ ἐξαπλώσεως τῆς Ἐκκλησίας, ὥστε ὁ κατὰ τὸν β' αἰώνα ἀκμάσας πολέμιος τοῦ Χριστιανισμοῦ Κέλσος καλεῖ τὸν Χριστιανισμὸν θρησκείαν τῶν γυναικῶν, ὁ δὲ Αὐτοκράτωρ Λικίνιος ἐνόμισεν ὅτι θὰ φέρη θανάσιμον κτύπημα κατὰ τῆς Ἐκκλησίας, ἐκδίδων νόμον δι' οὗ ἀπηγορεύετο εἰς τὰς γυναίκας ἡ φοίτησις εἰς τοὺς ναοὺς» (48).

Καθ' ὅλους τούς βυζαντινοὺς χρόνους ἐξηκολούθησεν ἡ γυναικεία δράσις ἐν τῇ Ἐκκλησία. Βεβαίως τὸ μοναχικὸν πνεῦμα τὴν περιώρισεν, ἀλλά πάντοτε αὕτη εὗρε γόνιμον ἔδαφος πρὸς δράσιν καὶ καρποφορίαν εἰς τὴν σφαίραν τῆς Χριστιανικῆς ἀγάπης καὶ διακονίας.

Τὰ γυναικεῖα βυζαντινὰ μοναστήρια -ὅπως καὶ τὰ ἀνδρικὰ- διεκρίθησαν διὰ τὴν ἐξάσκησιν τῶν ἔργων τῆς ἀγάπης (49). Περιέθαλπον πτωχές γυναῖκες παρεῖχον εἰς ἀπόρους γυναίκας ὑφαντικὴν καὶ πλεκτικὴν ἐργασίαν, ἵνα μὲ τὰ κατασκευαζόμενα εἴδη ἐπενδύωνται τὰ ὀρφανὰ τῶν ὀρφανοτροφείων, τὰ ὁποῖα εὑρίσκοντο πλησίον τῶν μοναστηρίων. Εἰς πολλὰ μοναστήρια ὑπῆρχεν ἐργοδότρια ἀδελφή. Πολλαὶ ἐκ τῶν γυναικῶν μοναχῶν εἶχον ἰατρικᾶς καὶ φαρμακευτικᾶς γνώσεις καὶ περιέθαλπον ἀσθενεῖς γυναίκας. Ἐντὸς τῶν ἀναφερθέντων ὀρφανοτροφείων αἱ μικραὶ τρόφιμοι ἐξεπαιδεύοντο συνήθως ὑπὸ γυναικῶν μοναχῶν.

Αἱ ἀδελφαὶ ἐπέβλεπον τὰ ἀνατρεφόμενα κοράσια, ἵνα μανθάνουν ὑφαντικήν, κέντημα, μουσικὴν καὶ ἄλλα χρήσιμα πράγματα (50). Ἐντὸς τῶν μοναστηρίων αὐτῶν ὑπῆρχον δύο κιβώτια, ὁ σκοπὸς τῶν ὁποίων ἐφαίνετο ἐκ τῶν ἐπιγραφῶν, αἵτινες ὑπάρχουν ἐπ' αὐτῶν.Ἐπὶ τοῦ ἑνὸς ἐγράφετο «εἰς αἰχμαλώτων ἀνάρρυσιν», ἐπὶ τοῦ ἄλλου δὲ «εἰς πενήτων διατροφήν». Διὰ τῶν συλλεγομένων ἐν αὐτοῖς χρημάτων περιεθάλποντο οἱ πάσχοντες καὶ ἐξηγοράζοντο αἰχμάλωτοι ἀπὸ τοὺς πειρατᾶς καὶ τοὺς βαρβάρους (51). Πολλάκις αἱ ἀδελφαὶ ἀνεκούφισαν τοὺς αἰχμαλώτους, ἔλυσαν τὰ δεσμὰ των, ἐπότισαν μὲ τὸ δροσερὸν ὕδωρ τοῦ ξενείου των τοὺς διψώντας, ἔπλυναν καλῶς τὰς πληγᾶς τῶν τραυματιῶν, παρέσχον εἰς τὰ πεινῶντα παιδία ἄρτον καὶ τυρόν, ἔδωσαν ὀλὶγον τονωτικὸν οἶνον εἰς τοὺς γέροντας, τῶν ὁποίων ἔτριψαν μὲ προσοχὴν τὰ αἱμωδιῶντα μέλη. Ἀδελφαὶ «λουτράρισσαι» προσέφερον τὰς ὑπηρεσίας των, σαπωνίζουσαι καὶ σπογγίζουσαι μὲ τά σπαρτία (τζίβες) τὰς λουομένας ἀπελευθερωθείσας αἰχμαλώτους καὶ ὁδηγοῦσαι αὐτάς εἰς ἀναπαυτικάς κλίνας (52). Γενικῶς, πλεῖσται ἐκ τῶν γυναικῶν μοναχῶν προσέφερον ὁλόκληρον τὴν ζωὴν των μίαν διαρκῆ θυσίαν εἰς τὸν βωμὸν τῆς ἀγάπης.

Ἐκτὸς τῶν γυναικείων μοναστηρίων καὶ μάλιστα ὄχι μόνον παραλλήλως πρὸς αὐτά, ἀλλὰ καὶ πολύ πρὸ τῆς ἱδρύσεως αὐτῶν -πιθανῶς ἀπὸ αὐτῆς τῆς ἀποστολικῆς ἐποχῆς ἐμφανίζεται ἐντὸς τῶν κόλπων τῆς Ἐκκλησίας ὠργανωμένη γυναικεία δράσις, ἐκπροσωπουμένη κυρίως ἀπὸ τὴν τάξιν τῶν «διακονισσῶν».

Αὖται, ἐγκαθιστάμεναι εἰς τὸ «ἀξίωμά των» ὑπὸ τῆς Ἐκκλησίας, ἀφιεροῦντο ἀποκλειστικῶς εἰς τὰ ἔργα τῆς ἐκκλησιαστικῆς διακονίας ἐν μέσω κυρίως τῶν ὁμοφύλων των.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Δ. Μπαλάνου,« Ἡ θέσις τῆς γυναικὸς ἐν ταῖς θρησκείαις καὶ ἰδίως ἐν τῷ Χριστιανισμῶ 1910, σέλ. 41-42. Π. Μπρατσιώτου, Ἡ γυνὴ ἐν τῇ Βίβλω (2) (1940), σέλ. 52. Ε. Θεοδώρου, αἱ γυναῖκες εἰς τὴν ἀρχαίαν Ἐκκλησίαν, περ. «Ἀναγέννησις», ἔτ. Α' (1945) , σελ. 9-10. Ed. F:v. d. Goltz, Der Dienst der Frau in der christlichen Kirche (2) (1914 ), Erster Teil, σελ. 7.

2. Dr. Julius Boehmer, Das Lukasevangelium in religiφsen Betrachtungen fὸr das moderne Bedόrfnis, Gόtersloh 1909, σέλ. 123.

3. Δ. Μπαλάνου, ἒνθ' ἀνωτ., σέλ. 42. Πρβλ. L. Zscharnack, Der Dienst der Frau in den ersten Jahrhunderten der chr. Kirche (1902); σέλ: 18.

4. Jul. Boehmer, ἒνθ' aνωτ.

5. Πρβλ. Ed. F. v. d. Goltz, ἒνθ' ἄνωτ., σέλ. 7.

6. Π. Μπρατσιώτου,ἒνθ' ἀνωτ., σέλ. 27.

7. Ἀξία προσοχῆς εἶναι ἡ ἐπιείκεια, τὴν ὁποίαν δεκνύει ὁ Κύριος πρὸς τὰς ἁμαρτωλάς γυναίκας (Λουκ. ζ', 37 κ ἐ.). Πρβλ. καὶ τὸ χωρίον Ἰωάν. η' , 3-11, ὅπερ λείπει ἀπὸ τῶν ἀρχαιοτέρων κωδίκων (Δ. Μπαλάνου, ἒνθ' ἀνωτ., σέλ. 41).

8. Ad. v. Harnack, Die Mission und Ausbreitung des Christentums in ~den ersten drei Jahrhunderten,(4) τόμ. 2ος (1924), σέλ. 589.

9. Ἐνθ' ἀνωτ.

10. Harnack, ἒνθ' ἀνωτ., σέλ. 590. Διὰ τὸ νόημα τῶν ὡς ἄνω στίχων, ἰδὲ Π. Τρεμπέλα, Ὑπόμνημα εἰς τὰς ἐπ. τοῦ ΙΙαύλου (1937 ), ὡς καὶ ἄλλα ἑρμηνευτικὰ ὑπομνήματα.

11. Ἒνθ' ἀνωτ., σέλ. 591..

12. Πρβλ., Ed. F. v. d. Goltz, ἒνθ' ἀνωτ., σέλ: 9.

13. Κατὰ τὸν Harnack.ἡ Πρίσκιλλα, ὡς διδάσκουσα καὶ ἱεραποστολικῶς δρώσα, θὰ ἠδύνατο νὰ ὀνομασθῆ «ἡ ἀπόστολος» (ἒνθ' ἄνωτ.). Πρβλ. ed. F, v. d. Goltz, ἒνθ' ἀνωτ, σέλ. 8.

14. Harnack; ἒνθ' ἀνωτ., σέλ. 592.

15. Π. Τρεμπέλα, Ὑπόμνημα εἰς τὰς ἐπιστολᾶς τοῦ Παύλου (1937) , σέλ: 134. 16.- Harnack, ἒνθ' ἀνωτ. Πρβλ. Δ. Μπαλάνου, ἒνθ' ἀνωτ., σέλ. 43:

17. Harnack, ἒνθ' ἀνωτ. Πρβλ. Ed.. F. v. d. Goltz; ἒνθ' ἀνωτ., σέλ. 9.

18. Ἒνθ' ἀνωτ. Πρβλ. Δ. Μπαλάνου, ἒνθ' ἀνωτ., σέλ. 43. Π. Μπρατσιώτου, ἒνθ' ἀνωτ., σέλ. 54.

19. Π. Μπρατσιώτου, ἒνθ' ἀνωτ., σέλ. 54-55. Ed. F. v: d. Goltz, ἒνθ' ἀνωτ., σέλ. 7. J. Holzner, Παῦλος (Μέτ. Ἱερ. Κοτσώνη), 1948, σeλ. 181. 20.- Τρεῖς γυναῖκες ἔλαβον μέρος εἰς τὴν θεμελίωσιν τῆς Ἐκκλησίας τῶν Φιλιππησίων, ἡ Λυδία, ἡ Εὐοδία καὶ ἢ Συντύχη. Ἐὰν τὸ ὄνομα Λυδία ἦτο ἐπώνυμον, τότε πρέπει ἡ Λυδία νὰ ταυτίζεται πρὸς τὴν Εὐοδίαν ἢ τὴν, Συντύχην ( Harnack, ἒνθ' ἀνωτ.).

21. «Οἱ δὲ Ἰουδαῖοι παρώτρυναν τὰς σεβομένας γυναίκας τὰς εὐσχήμονας.... καὶ ἐπήγειραν διωγμὸν ἐπὶ τὸν Παῦλον καὶ Βαρνάβαν» ( Πράξ. ἰγ', 50) . Ἐν Θεσσαλονίκη «προσεκληρώθησαν τῶν Παύλω καὶ τῷ Σίλα; τῶν τε σεβομένων Ἑλλήνων πλῆθος πολύ, γυναικῶν τὲ τῶν πρώτων οὐκ ὀλίγαι» (Ἰζ', 4):.Ἐν Βερροία, «πολλοὶ ἐπίστευσαν καὶ τῶν Ἑλληνίδων γυναικῶν τῶν εὐσχημόνων καὶ ἀνδρῶν οὐκ ὀλίγοι» ( Ἰζ', 12 ) κλπ. Harnack~ ἒνθ' ἀνωτ., σέλ. 593.

22. Harnack, ἒνθ' ἀνωτ., σέλ: 594.

23. Ἒνθ' ἄνωτ. Πρβλ: Lydia Stocker, ἒνθ' ἀνωτ.; σέλ. 14. Π. Τρεμπέλα, Ὑπόμνημα εἰς τὴν πρὸς Ἑβραίους καὶ τὰς ἑπτὰ καθολικάς, Ἀθῆναι 1941;σέλ. 19.

24. Δ. Μπαλάνου, ἒνθ' ἄνωτ., σέλ. 29. Γ. Βερίτη, Ἡ γυναίκα στὸ Βυζάντιο, «Ἀκτίνες», Ἰανουάριος 1944, σέλ. 27-28.

25. Adolf Deissmann, Licht vom Osten,(4) Tubingen 1943, σέλ. 134.

26. Δι' αὐτὸ καὶ οἱ Ἀπόστολοι θαυμάζουν διὰ τὴν συνδιάλεξιν τοῦ Κυρίου μὲ τὴν Σαμαρείτιδα (Ἰωάν. δ', 27 ). Π. Μπρατσιώτου, ἒνθ' ἀνωτ., σέλ. 27

27. «Εἰς πολλάς αἱρέσεις ἡ γυνὴ ἔλαβεν ἱερατικὰ δικαιώματα εἰς τὴν αἵρεσιν τοῦ γνωστικοῦ Μάρκου γυναῖκες ἀπήγγελλον τὰς εὐχάς τῆς θείας Εὐχαριστίας καὶ μετέδιδον εἰς τοὺς πιστοὺς τὸν oἶνον εἰς τὴν αἵρεσιν τοῦ Μαρκίωνος αἱ γυναῖκες ἐδίδασκον, ἐξώρκιζον καὶ ἐβάπτιζον εἰς τὸν Μοντανισμὸν ὡς συναρχηγοὶ τῆς κινήσεως παρὰ τῷ Μοντανῶ ἵσταντο αἱ προφήτιδες Πρίσκιλλα καὶ Μαξιμίλλα» (Δ. Μπαλάνου, ἒνθ' ἀνωτ., σέλ. 45) . Πρβλ. Lydia Stocker, Die Frau in der alten Kirche, Tubingen 1907, σέλ. 28.

28. Holzner, ἒνθ' ἀνωτ., σέλ. 128-129. Πρβλ. Ed. F. v. d. Goltz, ἒνθ' ἀνωτ., σέλ. 11.

29. Harnack, ἒνθ' ἀνωτ., σέλ. 598. Πρβλ. Holzner, ἒνθ' ἀνωτ.

30. Harnack, ἒνθ' ἀνωτ. 31.- Ἒνθ' ἀνωτ., σέλ. 599. 32.- Ἒνθ' ἀνωτ.

33. Ἒνθ' ἀνωτ.

34. Εὐσεβίου, Ἐκκλ. Ἱστ. 4, 23. Harnack, ἒνθ' ἀνωτ., σέλ. 599.

35. Harnack, ἒνθ' ἀνωτ

36. Γενικῶς πλεῖσται γυναῖκες κατὰ τοὺς χρόνους τῶν διωγμῶν ἔλαβον τὸν στέφανον τοῦ μαρτυρίου (Μπαλάνου, ἒνθ' ἀνωτ., σέλ. 47 ) Πρβλ. Lydia Stocker, μν. ε., σέλ. 10-11.

37. Harnack, ἒνθ' ἀνωτ., σέλ. 599-600.

38. Ἒνθ ἀνωτ., σέλ. 600. Πρβλ. Ed. F. v. d. Goltz, μν. ε., σ. 36-37.

39. Εὐσεβίου, Ἐκκλ. Ἱστορία 4,17. Harnack, ἒνθ' ἀνωτ., σέλ. 600.

40. Σωκράτους, Ἐκκλ. Ἱστορία 1,20. Σωζομ., 'Ἐκκλ. Ἱστορlα 2,7. Harnack, ἒνθ' ἀνωτ., σέλ. 604.

41. Δ. Μπαλάνου, ΙΙατρολογία (1930 ), σέλ. 450-454.

42. Δ. Μπαλάνου, ΙΙατρολογία, σέλ. 460. Πρβλ. Ed. F. v. d. Goltz, ἒνθ' ἀνωτ., σέλ. 40.

43. Δ. Μπαλάνου, ἒνθ' ἀνωτ. σέλ. 289, 291, 328, 331.

44. Αὐτόθι, σέλ. 344.

45. Ἒνθ' ἀνωτ., σέλ. 305.

46. Αὐτόθι, σέλ. 463-467.

47. Περὶ τῶν γυναικῶν τούτων ἔλεγεν ὁ ρήτωρ Λιβάνιος «Βαβαί, οἶαι παρὰ Χριστιανοϊς γυναῖκες εἰσιν» ( Δ. Μπαλάνου, Ἡ θέσις τῆς γυναικός....ἐν τῷ Χριστιανισμῶ, σέλ. 48 ).

48. Δ. Μπαλάνου, αὐτόθι, σέλ. 48. Εὐσέβιου, Βίος Κωνσταντίνου Ἰ, 53 : Λικίνος «νόμον ἐτίθει.... μὴ ἐπὶ τὰ σεμνά τῆς ἀρετῆς διδασκαλεῖα φοιτᾶν τὸ γυναικῶν γένος».

49. Φαίδωνος Κουκουλέ, Ἡ μοναχὴ Θεοδούλη, Ἀθῆναι 1928. Ἐπίσης πρβλ. Γ. Σωτηρίου, αἱ μοναὶ τῆς Ἑλλάδος καὶ ἡ ἐθνικὴ τῶν δράσις κατὰ τοὺς βυζαντινοὺς χρόνους, Ἀθῆναι 1936. Α. Κούζη, Ἀρχεῖα Ἰατρικῆς καὶ Βιολογίας 1920, σέλ. 44 κ. ε. Κ. Ἀμάντου, Ἡ ἑλληνικὴ φιλανθρωπία κατὰ τοὺς μεσαιωνικοὺς χρόνους, «Ἀθηνᾶ», τ. 35 (1923 ), σέλ. 131 κ. ε. Τοῦ αὐτοῦ, Ἱστορία τοῦ βύζ. κράτους, Ἀθῆναι 1939, σέλ. 23-39. Φ. Κουκουλέ, Βυζαντινῶν βίος καὶ πολιτιτμός, τ. Β ( Ἰ ), Ἀθῆναι 1948, σέλ. 64-178. Uhlhorn, Die chr. Liebestatigkeit in der alten Kirche (1882 ). Dr. Wilh. Liese, Geschichte der Garitas, 2 τόμοι, Freiburg i. Br. 1922.

50. Φ. Κουκουλέ, Ἡ μοναχὴ Θεοδούλη, σέλ. 41, 42, 44-49, 57.

51. Αὐτόθι, σέλ. 58.

52. Ἒνθ' ἀνωτ., σέλ. 63, 64, 65.

Εισαγωγή ἀπὸ τὸ βιβλίο Ἡρωίδες τῆς χριστιανικῆς ἀγάπης,

Ἐκδόσεις Ἀποστολικῆς Διακονίας